در دل کهن دیار باستانی ایران، جایی که تاریخ با افسانه‌ها درهم‌آمیخته و شعله‌های باور، قرن‌ها در دل انسان بوده‌اند، آتشکده کشمر چون نگینی بر پیشانی تمدن زرتشتی و در دیار زیبای کاشمر می‌درخشد. این آتشکده، نه فقط بنایی از سنگ و گِل، بلکه جلوه‌ای از ایمان، دانش و پیوند انسان با نیروی خدایی است. آتش مقدسی که روزگاری در آذر فرنبغ زبانه می‌کشید، نماد سرخی، عشق، راستی و پایداری بود؛ شعله‌ای که جان عابدان را گرما می‌بخشید و دل‌های مشتاق حقیقت را روشن می‌کرد.
آتشکده کشمر، یادگار روزگاری است که اندیشه و آیین، در پرتو نور سرخ آتش، معنا می‌گرفت و فرهنگ ایرانی در بلندای شکوه و معنویت می‌درخشید. در ادامه به پیشینه تاریخی و ویژگی‌های این آتشکده پرداخته می‌شود.
آتشکده کشمر کجاست؟
آتشکده کشمر کجاست؟این آتشکده زیبا و پر از راز گذشته در نزدیکی روستای ریوند، از توابع شهرستان داورزن در استان خراسان رضوی قرار دارد. محل قرارگیری آن در ارتفاع ۲۰۶۱ متری از سطح دریا و در منطقه کوهستانی فشتنق، بین روستاهای ریوند، مهر و فشتنق است که در منطقه‌ای بین شاهرود و سبزوار واقع شده است. آتشکده کشمر یکی از بزرگ‌ترین و معروف‌ترین بناهای چهارطاقی دوره ساسانی به شمار می‌رود که تا به امروز برجای مانده است. این بنای ماندگار از نظر جغرافیایی در منطقه‌ای کوهستانی و نسبتا صعب‌العبور قرار دارد. در شمال روستای ریوند، دو بخش صخره‌ای بریده شکل، دره‌ای عمیق و باریک را تشکیل داده‌اند که رودخانه خروشان ریوند از میان آن عبور می‌کند.
این دره با شیب‌های تند در دو سوی شرقی و غربی، از مناطق دشوار و کم‌تردد منطقه به شمار می‌آید. در همین منطقه، یک تخته سنگی بزرگ و بلند با ارتفاع حدود ۱۰۰ متر دیده می‌شود که بنای چهارطاقی مشهور به خانه دیو بر بالای آن ساخته شده‌است. در دوران معاصر، فائق توحیدی، باستان‌شناس مرکز تحقیقات و باستان‌شناسی ایران، در سال ۱۳۵۲ طی بررسی‌های خود در منطقه سبزوار به این چهارطاقی اشاره کرد. او بنای خانه دیو در ارتفاعات ریوند را به‌عنوان آتشکده آذر برزین‌مهر ساسانی معرفی کرد.
معرفی آتشکده کشمر
معرفی آتشکده کشمردر میان آتشکده های ایران آذر برزین‌مهر یکی از سه آتش مقدس بزرگ در آیین زرتشتی بوده که در دوران پیش از اسلام از جایگاه بسیار والایی برخوردار بوده است. این آتشکده به‌طور مخصوص به طبقه کشاورزان اختصاص داشته است. در آغاز، محل مشخصی برای این آتشکده تعیین نشده بود، اما بر اساس کتاب بندهشن، پس از آن که زرتشت آیین مقدس خود را معرفی کرد، گشتاسپ او را بر کوه ریوند مستقر کرد. در بندهشن آمده است: آذر برزین‌مهر را گشتاسپ بر کوه ریوند که پشت گشتاسبان به دادگاه کشاند.
در متون زیبای پهلوی نیز اشاره شده که محل آتشکده آذر برزین‌مهر، کوه ریوند در نزدیکی نیشابور و در منطقه خراسان بوده است. طبق یکی از روایت‌های پهلوی، زمانی که گشتاسپ هنوز دین زرتشت را نپذیرفته بود، اهورامزدا، بهمن، اردیبهشت و آذر برزین‌مهر را برای دعوت گشتاسپ به دین جدید پیش او فرستاد. آن‌ها به گشتاسپ وعده فرمانروایی و حکومت بلندمدت، عمر طولانی و پسری بی‌مرگ به نام پشوتن دادند و هشدار دادند که در صورت نپذیرفتن دین، سرنوشتی بسیار تلخ در انتظار او خواهد بود.
با این حال، گشتاسپ ابتدا از پذیرش دین خود‌داری نمود. در بندهشن نیز آمده است که آذر برزین‌مهر تا زمان پادشاهی گشتاسپ همچنان در جهان حضور داشت و پاسداری می‌کرد تا سرانجام با ظهور زرتشت و پذیرش دین توسط گشتاسپ، این آتش مقدس در کوه ریوند خراسان، که آن را پشته گشتاسپان می‌نامیدند، مستقر و استوار شد. دیدگاه‌های مختلفی درباره موقعیت دقیق این آتشکده وجود دارد. جکسن مکان آن را در روستای مهر از توابع شهرستان داورزنِ سبزوار می‌داند، در حالی‌که پژوهشگرانی چون هوتاومه شیندلر و مارکوارت آن را در روستای ریوند نیشابور و بر فراز تپه‌ای به همین نام معرفی کرده‌اند.
تاریخچه آذر برزین‌مهر
تاریخچه آذر برزینمهرآذر برزین‌مهر یکی از سه آتشکده معروف و اصلی ایرانیان قبل از اسلام بود. این آتشکده که ویژه طبقه کشاورزان در طبقه زرتشتی محسوب می‌شد، در ابتدا مکان و جایگاه مشخصی نداشت. اما طبق کتاب بندهشن، زمانی که زرتشت آیین جدید خود را معرفی کرد، گشتاسپ او را در کوه ریوند ساکن کرد تا آتش مقدس در آنجا روشن شود. در ادبیات بی‌نظیر پهلوی نیز محل آذر برزین‌مهر کوه ریوند در نزدیکی نیشابور در خراسان معرفی شده است.
در یکی از روایت‌های پهلوی آمده است که وقتی گشتاسپ هنوز دین زرتشت را نپذیرفته بود، اهورامزدا، بهمن، اردیبهشت و آذر برزین‌مهر را برای دعوت او فرستاد. آن‌ها به گشتاسپ وعده پادشاهی ماندگار و طولانی، عمر زیاد و پسری جاودانه به نام پشوتن دادند.
همچنین هشدار دادند که اگر دین نوین را نپذیرد، سرنوشت او مرگ و خوراک برای کرکس‌ها خواهد بود. اما در آغاز، گشتاسپ دین را قبول نکرد و پس از مدتی طولانی مجبور به پذیرش آن شد. در بندهشن نیز به این موضوع اشاره شده که آذر برزین‌مهر تا دوران پادشاهی گشتاسپ در جهان حضور داشت و نگهبانی می‌کرد، تا این‌که سرانجام با پذیرش دین توسط گشتاسپ، آتش مقدس بر کوه ریوند خراسان، که به آن پشته گشتاسپان گفته می‌شد، قرار داده شد.
در مورد محل دقیق آتشکده نیز دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. برخی از پژوهشگران مانند جکسن محل آن را در روستای مهر از توابع داورزن سبزوار می‌دانند، در حالی‌که شیندلر و مارکوارت آن را در روستای ریوند نیشابور و روی تپه‌ای به همین نام معرفی کرده‌اند.
نگاهی به آتشکده در دوره اشکانیان
در دوران حکومت اشکانیان، مناطق کاشمر و نیشابور از نواحی حاصل‌خیز و پررونق ایران به‌شمار می‌رفتند. فرمانروایان اشکانی برخلاف حاکمان قبل از خود، یعنی سلوکیان، توجه بیشتری به دین زرتشتی داشتند. به همین دلیل، سرو کشمر و آتشگاه آن که به عنوان یادگار و نمادی از زرتشت شناخته می‌شد، از سوی آنان مورد احترام و توجه ویژه قرار گرفت.
آتشکده در دوره ساسانی
به استناد سنگ‌نوشتهٔ پایکولی، در دوران شاهنشاهی ساسانی، کاشمر بخشی از نواحی خراسان بزرگ محسوب می‌شد. ساسانیان برای زنده کردن آیین باستانی تلاش زیادی کردند. از آنجا که در آن زمان آتشکده کشمر دیگر به‌طور کامل تخریب شده بود، شاهان ساسانی تصمیم به ساخت آتشکده‌ای جدید گرفتند. این آتشکده در مجموعهٔ قلعهٔ آتشگاه در چند کیلومتری بالاتر از شهر باستانی کشمر قرار داشت. خرابه‌های این قلعه اکنون در ۵ تا ۶ کیلومتری شمال غربی شهر کشمر باقی مانده و یکی از یادگارهای عصر ساسانی به شمار می‌رود.
ساختار آتشکده کشمر
ساختار آتشکده کشمراز بنای باستانی، باشکوه آتشکده کشمر که با نام‌های آتشکده آذر برزین‌مهر یا چارطاقی دیو نیز شناخته می‌شود، تنها بخش مرکزی یا چارطاقی آن باقی مانده است. چارطاقی‌ها از مهم‌ترین عناصر معماری آتشکده‌ها در ایران باستان هستند که ویژگی‌هایی مانند: چهار ستون یا جرز قطور، چهار دهانه عریض، سقف گنبدی شکل، پلان صلیبی و راهرویی پیرامون بنا یا در یک سوی آن را دارند. در تمامی چارطاقی‌ها، شکل اصلی به صورت مربعی با سقف زیبای گنبدی طراحی شده که این گنبد با کمک عناصر معماری به نام گوشواره‌ها بر بالای فضای مرکزی قرار گرفته است.
بنای باقی‌مانده در کشمر، در واقع هسته اصلی آتشکده بزرگ‌‌تری بوده که از اجزایی مانند: چهار ستون سنگی، راهروی طواف، پادیا و محل تطهیر، سکوی آتشدان و اتاق انتظار تشکیل شده است. این مجموعه روی پشته‌ای سنگی در دل کوه‌های مرتفع ریوند ساخته شده و از نظر موقعیت و ساختار، معماری خاص و جالبی دارد.
پلان یا نقشه چارطاقی این بنا به صورت صلیب طراحی شده که در دوره ساسانیان شکل اصلی در ساخت آتشکده‌ها بوده است. نمای آن به شکل مستطیل به ابعاد حدود ۱۲٫۵ در ۱۳٫۳ متر دارد که گوشه‌های آن به سمت چهار جهت اصلی متمایل شده‌اند. ورودی این بنا در ضلع شمال‌شرقی قرار گرفته و محور اصلی بنا با زاویه ۲۲ درجه به سمت غرب کمی مایل است. مساحت فضای اصلی بنا حدود ۶٫۶ متر مربع است. دیوار شمال‌غربی دارای یک تورفتگی با عمق ۲٫۶۳ متر و عرض ۴٫۳۲ متر است. دیوار جنوب‌شرقی، تورفتگی با عمق ۱٫۳۱ متر و همان عرض ۴٫۳۲ متر دارد.
همچنین در ضلع جنوب‌غربی نیز یک فرورفتگی با عمق ۲٫۵۶ متر و عرض ۴٫۳۲ متر دیده می‌شود. در بخش شمال‌شرقی نیز یک راهروی نسبتا باریک به عرض ۸۰ سانتی‌متر وجود دارد که برای رفتن به اتاق اصلی و بخش جنوبی بنا کاربرد داشته است. برای دیدن این آتشکده به آدرس خراسان رضوی، شهرستان سبزوار، منطقه شکار ممنوع و حفاظت شده ریوند بروید و از این همه هنرمندی لذت ببرید.
سخن پایانی
آتشکده کشمر یکی از زیباترین نمادهای آیین زرتشت است که در استان خراسان رضوی جای گرفته‌است. این آتشکده یادگاری از آیین زرتشت و باورهای مردم خداپرست آن دوران است، که بیانگر شکوه هنر معماری و اهمیت معنویت در زندگی ایرانیان باستان نیز است. بازدید از چنین آثار باستانی فرصتی است برای آشنایی با ریشه‌های فرهنگی، دینی و هویتی ایران بزرگ است. کشوری که هر گوشه‌اش روایتگر تاریخی، دینی و باوری متفاوت است.
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
بدون دیدگاه