باغ اکبریه

باغ اکبریه در منطقه ای کوهستانی و در شهر تاریخی بیرجند واقع شده است.

این باغ که یادگار دوران زندیه و قاجار است به‌ عنوان محل سكونت، پذیرایی و انجام امور دیوانی مورد استفاده قرار می‌گرفت.

تاریخچه باغ اکبریه

باغ مربوط به اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار است و به دستور علی اکبر خـان خزیمه در مجاورت قنات و دامنه کوه باقران بنایی فاخر و معمور ساخته شده و امروز یکی از زیباترین باغ های ایران است.

در ادامه و در اواخر دوره قاجاریه، آخرین مستحدثات در مجموعه اکبریه ساخته می شده است که در ارتباط با هم کار می کنند. از اوایل دوره پهلوی تا پایان ایـن دوره، باغ اکبریه در مرحله تثبیت قرار گرفت.

در این دوره، هیچ بنایی در مجموعه ایجاد نشده و دخالت های موجود صرفاً شامل تغییرات اندکی است که در اجزای معماری برخی بخش ها، مانند افزودن حمام به برخی اتاق ها یا تجهيز مجموعه به امکانات برق و آب شهری و تلفـن اعمال شده است.

معماری باغ اکبریه

• باغ اکبریه با توجه به نظام هندسی در کرت بندی ها، انطباق محور (آكس) ورودی بر تقارن کوشک و بنای سردر ورودی، دارای هندسه ای خالص و نظام مند و بیانگر نمونه برجسته باغ ایرانی است.
• اما بنا بر مقتضیات و نیازهای عملکردی که در دوره های مختلف توسعه بر باغ گذشته، بناهای متعددی به عمارت مرکزی افزوده شده که به صورتی ارگانیک و بین دو باغ جنوبی و اصلی شکل گرفته است.
• در توسـعه هـای بـعـدى باغ اکبریه اصـل کـارایی، رعایـت سلسله مراتب، کیفیت دید و منظر و ایجاد مسیرهای حرکتی که دارای دیدهای پرسپکتیوی بسیار زیبایی از منظره باغ و و توجه به هندسه فضاهای باز، رعایت شده است.
• ایوان ها و تراس های وسیع در بنا که امکان گردش ناظر را با دیدی مسلط بر باغ به دست می دهد، بر غنای کیفی و حظ بصری مجموعه افزوده است.
• صحن اصلی باغ مستطیلی به ابعاد ۲۱۷ × ۹۴ متـر اسـت که امتداد شمالی- جنوبی و عمده ساختمان های آن در سمت جنوب قرار دارد.
• همانند اکثر باغ های ایرانی، محـور اصلی باغ اکبریه در محور تقارن طولی قرار دارد که دو ردیف درختان کاج سر به فلک کشیده قدیمی، همراه درختچه های شمشاد تأکید ویژه ای بر آن دارد.
• در میانه محور اصلی باغ، انتهای این مسیر و مقابل عمارت، حوض های آب قرار دارد است.
• که علاوه بر انعکاس تصویر باغ، بر عنصـر اصـلی آب در شکل گیری باغ تأکید می کند. فرم فرورفته در نمای عمارت اصلی دعوت کنندگی خاصی را همراه شکوه ساختمان در هماهنگی با خط آسمان و ایوان اصلی در ذهن القا می کند.
• باغ با مساحت حدود ۳/۵ هکتار با دیواره های خشتی از سه طرف محصور شده است.
• فضاهای اصلی معماری را می توان به عمارت اصـلی، فضاهای خدماتی و اصطبل تقسیم بندی کرد.
• باغ آرایی در پشت ساختمان و در ادامه محور اصلی باغ با عناصری مانند درختان رفیع و آب نما ، ادامه یافتـه است.
• استخر نعلی شکل باغ اکبریه همراه درختان کاج و توت که در پیرامون آن جای گرفته اند، در میانسرای این بخش قرار دارند.
• طاق های جناغی در دیواره های اضلاع که به یک شکل تکرار شده اند، در مجموع فضای ویژه ای را به لحاظ منظر و کارکرد ایجاد کرده اند.
• بناهایی که در انتهای شرق باغ احداث شده اند، قدیمی ترین بخش مجموعه محسوب می شوند و شامل دو بخش اصلی اند.
• بخش اول که به عمارت مرکزی متصـل اسـت دارای ۱۷ اتاق است که ضمن ارتباط با یکدیگر تماماً به انبار اختصاص یافته است
• با توجه به قدمت این بخش از باغ اکبریه می توان گفت که این قسمت در گذشته به منزله محـل زندگی ساکنان استفاده می شده است
• بخش دوم که به وسیله یک پیش صحن ، از بخش قبلی منفک شده، شامل راهروی مرکزی با محور شرقی- غربی است که در دو سوی آن تالارها و اتاق ها به صورت قرینه قرار گرفتـه انـد.
• در ابتدا، این بخش محل سکونت امیر بوده که پس از توسعه و گسترش مجموعه به سمت غرب و ساخت عمارت مرکزی، به صورت انبار درآمده است.
• به طور کلی، گسترش ساختمان ها از شرق به غرب بوده و اولین بنا در شرق محوطه و خیابان اصلی احداث و بقیه به فراخور نیاز و هماهنگ در کنار بنای قبلی به وجود آمده است.
• باغ اکبریه و بناهای وابسته به آن در شرایط زمانی خاص و دوره مشخصی به وجود نیامده است، اما به لحاظ مشابهت در ساخت و معماری می توان آن را یک مجموعه کامل به حساب آورد.
• بنایی که به منزله ساختمان تشریفاتی نامیده می شود، در میان ساختمان های دیگر از نمای جالب توجه و ویژه ای برخوردار است ساختمان مزبور که دو طبقه است، دارای قضایی ورودی است که از دو رشته پلکان به صورت قرینه در سمت غربی و شرقی به وجود آمده است.
• 
• این مسیر دسترسی به صورت سرپوشیده طراحـی شـده اسـت.
• پلکـان هـای مزبور در انتهای مسیر به دو درب مرتبط می شوند که ورودی بخش داخلی بنا را تشکیل می دهند.
• ساختمان جانبی بنای تشریفات در جبهه میانی باغ واقع شده و ساختمانی است دو طبقه که دسترسی به طبقه بالا از طریق دو ردیف پله همرس ممکن می شود.
• فرم معمـاری بنا، گویای آن است که بنای مزبور به فاصله چند سال بعد، از ساختمان تشریفات احداث شده است.
• قسمت اداری باغ اکبریه ، شامل راهرویی طولانی است که اتاق ها در دو طرف آن شکل گرفته است. در انتهای راهرو سرویس بهداشتی قرار دارد و در یکی از اتاق های انتهایی آن، مسیر دسترسی به طبقه پایین از طریق یک رشته پلکان به وجود آمده است.
• در میانه سقف راهرو از عنصـر کـلاه فرنگی و در نقاط دیگر از پوشش طـاق، تویزه و گنبد استفاده شده است.
• اتاق پذیرایی قسمت مجزایی از طبقه اول است که به صورت فضای وسیع با ورودی طراحی شده است.
• در کنار فضای ورودی اتاق پذیرایی، دالانی قرار دارد که به هشتی منتهی و از هشتی مزبور دو راه جدا می شـود.یکی به مطبخ و دیگری به پیش ایوان پشت بنـا مـرتبط می شود که این قسمت دارای اتاق هایی ساده است که در آنها بخاری دیواری تعبیه شده است.
• فضای بیرونی این محوطه صحن استخر را شامل می شود. همچنین، ایـن محوطه دارای حمام و مطبخ است که در حال حاضـر نشانه های آن باقی است.
• استخر باغ اکبریه تقریباً وسیعی نیز در وسط مشاهده می شود که به محوطه ، زیبایی خاص طبقه همکف بنا دارای چشمه طاق هـایی در نما و اتاقک هایی است که در این طبقه به وجود آمده است.
• یکی از بناهای مجموعه، درشکه خانه است. این قسمت محوطه ای است که اطراف آن را آنانک های متعدد دربر گرفته که درگاه های آن به وسیله قوس دزد پوشیده شده است تعدادی از اتاقک ها به مرور و به تدریج به آخـریـن ساختمان الحاق شده است.
• فضای ورودی باغ نیز شامل سردری است که سقف آن به وسیله مقرنس کاری تزئین و فرم آن به صورت قوس نیزه دار ساخته شده است.
• در انتهای شرق عمارت اصلی، فضاهای متعددی شامل انبار مهمات و اسلحه قرار دارد.
• در مقابل عمارت اصـلی باغ اکبریه ، محوطه ای وسیع به وسعت حدود ۳۳۰۰ متر مربع به استخر و برخی فضاهای دیگر اختصاص داشته است و در ضـلع جنوب این محوطه، مطبخ، حمام خصوصی و عمومی قراردارد.
• در ضلع شرقی این محوطه، حجره ها و سه اتاق برای آموزش کودکان استفاده می شده است.
• در ضلع غربی محوطه نیز حجره ها و طاق نماهای متعدد و یکنواخت که تکرار شده اند، دیده می شوند.
• در وسط این محوطه، استخر بزرگ در وسط و باغچه هایی در اطراف آن قرار گرفته اند و در گوشه جنوب شرقی مجموعه مسجد قرار دارد.
• این مسجد با معماری ساده شامل چهار ستون چهار ضلعی است که به کمک تویزه هایی پوشش گنبدی را تحمل می کنند .
• بخش مهم دیگر مجموعه باغ اکبریه ، باغ وسیع آن است که حدود ۲ هکتار وسعت دارد. این باغ از یک خیابان طویل با محور شمالی – جنوبی برخوردار است که درست در مقابل عمارت مرکزی قرار گرفته است.
• در حد فاصل عمارت و باغ دو حوض وجود دارد که یکی در مقابل عمارت و دیگری در وسط باغ طراحی شده است.

نظام آب و کاشت باغ اکبریه

نظام آب باغ اکبریه

• در باغ، دسترسی به آب از طریق قنات است.
• استخرهای موجود در باغ اکبریه جمع و بعد آن را به دفعات و به وسعت در نهرها جاری می کردند.
• این استخرها نیز از عناصر تشکیل دهنده نظام آبیاری باغ ها به شمار می آیند و مکان قرارگیری آنها با توجه به نظم هندسی باغ هاست.
• آب در نهرها، جوی ها و محورهای اصلی و فرعی به حرکت در می آید به طوری که تمامی کرتها را آبیاری کند.
• در باغ اکبریه آب و جوی های آن با توجه به عوارض زمین در جهت جنوب به شمال جریان می یابند.
• گرمای شدید هوا و تبخیر زیاد آب سبب شده استفاده است که معمـار بـاغ، از آب در جوی های رو باز کمتـر استفاده کند و تنها در حوض جلوی عمارت و حوض میانی خیابان اصلی نمایش آب به چشم می خورد.
• به منظور استفاده بهتر از آب، کناره مسیرهای اصلی انتقال آب ( جـوی هـای اصـلی بـه صـورت مـتـراكم درختـان و درختچه های مثمر و غیر مثمر کاشته شده است تا ضمن افزودن به زیبایی و سرسبزی باغ ، محصولاتی نظیر گل محمدی ، انجیر سیاه و انار نیز تولید کنند.

نظام کاشت باغ اکبریه

• همچون بسیاری از باغ های ایرانی، گیاهان در باغ اکبریه، حضوری پررنگ و تعیین کننده دارند.
• آنچه حاصـل حضور گیاه است، با سازمانی که گیاهان را به نظم کشانده در ارتباط است.
• باغ اکبریه از تنوع گیاهی بالایی برخوردار است و نشان می دهد که صاحبان اولیه آن از موقعیت اجتماعی و نفوذ خویش، در جهت جمع آوری و غرس گونه های مختلف که امکان رشد در این آب و هوا را داشته است بهره زیادی برده اند.
• بررسی حضور گیاهان در باغ  از جنبه های گوناگون است که عبارت اند از: تعریف و ایجاد فضا، بسـط جنبه های کیفی و کیفیت های بصری فضـای بـاغ بـا هـدف ایجاد آسایش و آرامش برای ساکنان و به دست آوردن محصول مورد نیاز از درختان تعریف و ایجاد فضا از مهم ترین ویژگی های نظام گیاهان در باغ محسوب می شود.
• داخـل فضـای باغ اکبریه نیـز ایـن تعریف فضا و فضاسازی که از طریق درختـان صـورت می گیرد، کاملاً آشکار است. از مهـم تـریـن فضاهایی که درختان سایه گستر در تعریف آن نقش اساسی دارند.

• در حال حاضر، ردیفی از بوته های شمشاد در امتداد این درختان به تعریف فضای اصلی خیابان کمک می کند.
• از دیگر جنبه های حضور گیاهان در باغ می توان به ایجاد آسایش و راحتی اشاره کرد.
• این باغ به گونه ای طراحی شده که بتواند به دشواری های زندگی در محدوده ای که در آن برپا شده است، پاسخ مناسبی دهد دومین لایه ای که گیاهان ایجاد کرده اند، سطح وسيع درختان میوه داخل کرت هاست که با آهنگ فصـول تغييـر کرده و بخشی از نیاز ساکنان باغ را برآورده می کرده است.
• در لایه ای دیگر، بوته ها و گلهای تزئینی قرار دارند که در باغچـه هـایی در دسترس و در نزدیکی جوی هـای آب کاشته شده اند.

سخن آخر

باغ اکبریه به منزله ساختار کامـل، بیانگر رابطه تنگاتنگ میان بستر فرهنگی و طبیعی است و نشانه ای از سازگار و همسو کردن نیازهای انسان و طبیعت است.

این باغ همچون اغلب باغ های ایرانی بروز توان نهفته محیط و ادراک پیچیدگی های آن بوده است . خالق باغ با اتکا به دانش تجربی خود ، فضایی را ایجاد کرده که سبب بقا و پویایی بستر طبیعی شده است.

حضور و استمرار حیات این باغ در بیرجند از آنجا اهمیت می یابد که این شهر در کویری تـریـن منطقه خراسان بزرگ با چالش های عدیده ای در خصوص فضای سبز و طبیعی دست به گریبان بوده است.

باغ اکبریه بیرجند با شماره ۲۳۲۶ در ۲۰ خردادماه سال ۱۳۷۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منابع:

Khorasan gardens