باغ گلشن

باغ گلشن در انتهای شرقی خیابان گلشن طبس واقع شده است.

تاریخچه باغ گلشن

باغ گلشن طبس بوسیله میرحسن خان، سومین حاکم طبس، از سلسله خوانینی که به وسیله نادرشاه به حکومت طبس منصوب شدند، احداث گردید و یکی از زیباترین باغ های ایران است.

در وقفنامه ای که در سال ۱۲۱۸ هـ ق تهیه شده است، میرحسن خان، این باغ و املاک زیادی را وقف اولاد و امور خیریه نموده است. میرزاخان لرخان اعتصام الملک که در تاریخ ۱۲۹۴ هـ ق از طبس بازدید کرده موضوع ساختن باغ به وسیله میرحسن خان را

ذکر نموده است.

معماری باغ گلشن

• باغ گلشن دارای طرحی است که به احتمال زیاد در یک نخلستان پیاده شده است.
• طول باغ گلشن از در ورودی تا انتهای محور ورودی ۲۶۶ متر و در دو طرف جلوی باغ ۲۹۲ متر و پهنای باغ ۲۶۰ متر است.
• مساحت باغ نزدیک به ۷۴۴۳۸ متر مربع است.
• طراحی باغ گلشن طبس مربع شکل و دارای تقسیمات هندسی هم راستا با اضلاع حصار خود است.
• الگوی چهارباغ در این اثر مشهود است. این الگو محدوده ای بین دیوارهای باغ به شکل مربع یا مستطیل است که سطح آن با دو محور آب متقاطع عمود بر هم به چهار قسمت مساوی تقسیم میشود و بیشتر در مرکز، حوض آبی قرار دارد.
• هرچند رواج استفاده از واژه « چهارباغ » به جای « چارباغ » از دوره صفویه به بعد قوت می گیرد که براساس گزارشهای پژوهشی شامل باغ گلشن طبس نیز میشود.
• ساختمان سردر باغ گلشن از دیدگاه معماری بنایی است نسبتا معمولی و این بنا یکی از بناهای مشخص شهر و یکی از دیدگاه های مهم شهر محسوب می شود.
• یکی از ویژگیهای اصلی هندسه باغ ایرانی بعد قرینگی و تناسب آن است که در اکثریت قریب به و اتفاق آنها مشاهده می شود . باغ گلشن طبس هم از این قاعده مستثنی نیست و در هندسه پلان چه در بعد آبیاری و چه در بعد گیاهی و ساختاری دارای قرینگی و تناسب است.
• معماری ایرانی از ابتدا به حریم و درون گرایی توجه ویژه ای داشته است. در این باغ با توجه به مشبک بودن طرح دیوارهای اطراف باغ گلشن به وسیله درختان سایه گستر و همچنین از طرفی ساختمان عمارت آن این درون گرایی ایجاد شده است.
• از دیگر ویژگیهای شاخص که این باغ چندلایه بودن آن است، زیرا می توان گفت این باغ از سه لایه تشکیل شده است که به وسیله ارتباطات عمودی به یکدیگر متصل شده اند.
• لایه اول در ابتدای ورودی است، لایه دوم با محوریت حوضچه مرکزی و لایه سوم بالاترین سطح باغ است در قسمت انتهایی باغ گلشن قرار دارد.
• علاوه بر موارد ذکر شده، لایه کاشت گیاهان، لایه مخصوص عبور عابران پیاده و لایه عبور آب در تشکیل اجزای باغ گلشن طبس مشهود هستند.
• در پلان این مجموعه شاهد دوران در مقیاس خرد و کلان هستیم، به طوری که محل تقاطع خطوط تقارن مرکز دوران کرتها و مسیرهای عبور آب است.
• تزئینات عمارت باغ گلشن طبس شامل گره های اسلامی است، ساختار این گره ها دارای ویژگی خودمتشابهی بوده و علاوه بر آن تکرار و تکثیر این ساختار دارای خاصیت خردمقیاسی است به گونه ای که آنچه در جزئیات مینگریم در مقیاس کلان آن را می یابیم.
• گره علاوه بر داشتن نظام کاملا پیچیده در عین حال بسیار منظم و گسترش پذیر است.
• باغ گلشن با عمارتی در دو طبقه و زیرزمین کوچک، در یک نخلستان(2000 نفر خرما) با ابعادی در حدود 266 متر در 260 متر بنا شده.
  سردر ورودی باغ گلشن با نمایی از اندود گچ سفید، رو به میدان و سوی دیگر رو به باغ، با ایوانی دو ستونه و تزیینات آجری نقش‎دار ساخته شده است.
• این باغ دارای دو خیابان اصلی متقاطع بوده و در مرکز آن حوضی است با ابعاد 85/25*5/7 متر و سه فواره، که محوطه باغ را به چهار مربع بزرگ تقسیم می‎کند.
• که هر کدام از این مربع‎ها با گذرگاه‎های کوچکی به چهار کرت تقسیم شده، که در داخل آنها 2500 اصله مرکبات (درختان نارنج و…) و انار (500 اصله) کاشته شده است.
• باغ گلشن بر روی امتداد جریان آب چشمه‎های سرد و گرم که به جانب طبس می‎آید شکل گرفته، آب از انتهای مجموعه وارد باغ شده و پس از آبیاری کرتها و حرکت در جویها و فواره‎ها از زیر هشتی ساختمان سردر می‎گذرد و به شهر می‎رود.
• باغ گلشن طبس يکي از باغ هاي نادر ايراني است که آب جاري دايمي در آن جريان دارد .
• در طبقه اول ساختمان سردر، ایوانی با دو ستون به طرف میدان باز می شود.
• ورودی باغ گلشن در زیر این ایوان و در محور بنا و باغ قرار دارد.
• از پله های هشتی که بالا می رویم به دومین سطح باغ می رسیم.
• باغ دارای طرحی است که به احتمال زیاد در یک نخلستان پیاده شده است، زیرا درختان خرما در آن به صورت پراکنده وجود دارد خطوط اصلی طراحی باغ شامل دو خیابان است، یکی در محور ورودی و دیگری عمود بر آن قرار دارد.
• سطح باغ به چهار مربع بزرگ و هر مربع مجدداً به چهار مربع کوچکتر تقسیم می شود.
• باغ گلشن در سه سطح ایجاد شده است و در محور عمود بر ورودی اختلاف سطح باغ به صورت سطح شیبدار درآمده است.
• در سطح بالا جوی آب از کنار باغچه میانی می گذرد و سپس به صورت آبشار به سطح پایین می ریزد.
• باغچه میانی نیز از ابتدا تا انتهای باغ ادامه پیدا می کند.
• در روی محور اصلی و در محل تلاقی دو خیابان استخری وجود دارد.

نظام آب و کاشت

• نظام آبیاری در باغ گلشن دارای خاصیت خود متشابهی است، به گونه ای که در کل نظام آبیاری، مسیرهای حرکت آب مقیاس بزرگ تر مکانهای اسکان آب است و ابعاد مسیرهای حرکت آب نسبت به مکان اسکان آن افزایش می یابد.
• در ویژگی خرد مقیاسی هر مجموعه ای از زیر مجموعه کوچک تری تشکیل شده است، این مجموعه ها نیز شبیه مجموعه های بزرگ تر هستند.
• در قسمت آب نمای مرکزی باغ گلشن ، حوض آب و آبراه های دو طرف آن مشاهده می کنیم، که هر کدام از این آبراهها نمودی از حوض بزرگ وسط باغ و تداعی کننده خردمقیاسی هندسه نظام آبیاری باغ گلشن است.
• مسیرهای آب در طول باغ تکرار می شوند، به طوری که در طول باغ این مسیرها شامل هشت مسیر مشابه می شوند.
• در باغ گلشن طبس نظام گیاهی و کرت بندیها دارای خاصیت خود متشابهی است به طوری که هر کرت نسخه کوچک تری ازکرت بزرگتر است.
• ابعاد کرتها همزمان با رشد خود افزایش مقیاس دارند و تکرار و تکثیر می شوند.
• می توان گفت این و ساختار دارای نوعی سلسله مراتب است. علاوه بر آن نظام گیاهی نیز به لحاظ ویژگیهای کاشت و سایه اندازی دارای سلسله مراتب است.

سخن آخر

باغ گلشن در منطقه اي واقع شده است که در ميان دو کوير نمک زار ايران قرار دارد، اما کيفيت معجزه آساي آب اين منطقه، آبشارها و استخرهاي طبيعي زيبايي را تشکيل داده اند که ” مادر طبيعت ” آنها را با چمنزارهاي زيبا تزيين نموده است.

احساس واحه گونه اين منطقه با وجود درختان قديمي نخل، انارو مرکبات به همراه رايحه گلهاي رز و ختمي تکميل مي‌شود

ساختمان سر در باغ گلشن طبس در زلزله ويرانگر شهريور 57 در اين ديار به کلي از بين رفت اما هم اکنون، در همان محل ساختماني با همان نقشه بنا شده که مراحل انتهايي آماده سازي آن طي و بزودي به عنوان بنايي با جلوه معماري سنتي و کاربري فرهنگي به بهره برداري خواهد رسيد.

به شماره 1310 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منابع:

Wikipedia : Golshan Garden