بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

بقعه شیخ صفی از مهـم تـرین آثار تاریخی شهر اردبیل و از بناهای آرامگاهی تاریخی ایران دوره صفویه است که از لحاظ معماری و کاشی کاری از شاهکارهای سده هشتم هجری و سال های پس از آن بوده است.

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی (کاخ شیخ صفی) از نظر معماری و هنرهای اسلامی دارای اهمیت و ارزش خاصی است. این بقعه از آثار قرن هفتم هجری بوده و به تدریج توسعه و گسترش یافته و به وضع فعلی درآمده است. بنای مذکور، ابتدا خانقاه و محل سکونت شیخ و کانون صوفیان و مریدان او بود  اما پس از او، شیخ صدرالدین آن را به صورت بقعـه در آورد.

تاریخچه بقعه شیخ صفی (کاخ شیخ صفی)

مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی، به وسیله صدرالدین موسی ( ۷۰۴-۷۹۳ق ) تأسیس شد. در دوران صفويه، واحدهایی به صورت بخش های الحاقی به مجموعه قبلی اضافه و به مناسبت ارادت شایان توجهی که حاکمان صفوی به جد خود داشتند، برای تزیین و تکامل این بنا، اهتمام و توجه کافی داشتند.

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی (کاخ شیخ صفی) ابتدا خانه مسکونی شیخ بود که پس از وفات شیخ ( ۷۳۵ ق )، به وسیله فرزند وی پایه گذاری شد و شاه عباس نیز بناهای مهمی به این مجموعـه افـزود و اصلاحاتی در آن انجام داد.

معماری بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی (کاخ شیخ صفی)

درگاه ورودی بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

در معماری بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی پیرامون تزیینات درگاه ورودی مجموعه، سر در زیبایی در انتهای خیابان شیخ صفی در مسافت کمی واقع است. موزائیک کاری آن ، با طرح و رنگی زیبا است که با دقت بریده و در آن به کار رفته است. لنگه های در بر روی پاشنه های آهنی می گردد، زیرا اولا هیچ لولایی سنگینی آنها را تحمل نمی کرد و ثانیاً اینکه لولا به شکل امروزی در آن زمان معمـول نبـود

گنبد الله الله و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

• بقعه شیخ صـفـى الـدين اردبیلی، در ضلع جنوبی مکـانی معروف به قندیل خانه یا دارالحفاظ و سمت شمال محوطه مشهور به حیاط مقابر قرار گرفته است.
• این بنای استوانه ای شکل، پس از فوت شیخ صفی الدین (کاخ شیخ صفی) به سال ۷۳۵ ق، به دستور جانشین و پسر او شیخ صدرالدین موسى ساخته شد.
• بدنه دیوار داخلی گنبد الله الله، از کف تا ارتفاع ۲/۳ متر و با ورقه های چوبی لتهای پوشیده و به دیوار میخکوب شـده اسـت.
• اطراف مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی که در حدود سه قدم از سطح زمین بالاتر ساخته بودند، پنجره ای از طلا بود.
• بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی ، بسیار زیبا و نفیس تزیین شده شده بود به طوری که در قسمت عقب طلاکاری زیادی داشت و فاصله ضریح و حدود سه پا ، طول آن نه پا و عرض آن چهار پا می باشد.
• باید افزود که مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی (کاخ شیخ صفی)، از داخـل ، بـه صورت هشت ضلعی بنا شده و گنبد معروف به « الله الله » بر بالای آن جا گرفته است.
• ارتفاع این گنبد از سطح زمین، ۱۷ متر است که دارای کاشی کاری زیبا و کتیبه ای به خط کوفی شامل آیات قرآن است.
• در زیر گنبد، صندوق منبت مرقد با کتیبه ای به خط رقاع قرار گرفته و کف مقبره، با سنگ های الوان مفروش و دیواره های مقبره با کاشی کاری تزیین شده است.

مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی (کاخ شیخ صفی)

• باید گفت که صحن مقبره، شیخ صفی الدین اردبیلی مستطیل شکل و دارای ۳۰/۴ متر طول و ۱۶/۱ متر عرض می باشد.
• سر در مقبره در محوطه ای معروف به عالی قاپو واقع شده و دارای کاشی کاری و کتیبه کوفی است.
• قسمت بالای سر در از بین رفته ولی کتیبه آن که در حدود دوازده متر طول و یک متر عرض دارد، باقی مانده است.
• در کتیبه، نام شاه عباس دوم و تاریخ ۱۰۵۷آمده است.
• حیاط بزرگ بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی واقع در گوشه شرقی میدان عالی قاپو ، دارای ۹۲ متر طول و ۲۶/۵۰ متر عرض می باشد.
• این بنا در دوره قاجاریه تعمیر و بازسازی شده است

مسجد بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

• بازسازی مسجد شیخ صفی در اردبیل، به عنوان یک مسجد ضریح دار و با سبک برجسته و با حفظ اجزای مسجد قدیمی آن، از قرن دهم هجری شـروع و در نیمه قرن یازدهم به پایان رسید
• مسجد مذکور در میدانی عریض و در صحن باغچه دار مستطيل شکل، با دروازه عظیم خارجی، قرار گرفته و به دنبال آن، بناهای اصلی به صورت مايـل واقـع شـده است.
• در سمت چپ و کنار صحن بزرگ داخلی به عرض و طول ۱۶ × ۳۱ متر، مسجد قدیمی به نوعی خاص و به شکل هشت گوش بر روی شانزده ستون چوبی با جا پنجره ای و بدون محراب استقرار یافته است.
• در گوشه راست آن، مرقد شیخ قرار دارد.
• این آرامگاه از یک قبر کوچک نمازخانه و همراه با طاق نماهای قائم الزاویه بر دو طبقه تشکیل گردید.
• نمای خارجی آن از آجر ساخته شده و بسیار زیبا است. تا نیمه دیوارهایش نیز با ه و بسیار زیباکاشی های لعابی تعبیه شده است.

چینی خانه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

• بنای مرکزی که در کنار مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی واقع شده، «چینی خانه» است.
• این مکان که محـل نگه داری ظروف چینی است در قرن هفدهم میلادی بنا شده است.
• علاوه بر این، آشپزخانه های بزرگ و اطاق نشیمن بـرای بزرگان دین، حجاج و فقرا نیز جزو همین مجموعه محسوب می شد.
• در اغلب بناهای مذهبی که در دوره صفویه بنا گردید، از کاشی های لعاب دار منقوش استفاده شد که از نظر هنری و معماری در مسجد اردبیل به دوره کمال رسیده است.

مسجد جنت سرا بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

• ایـن مسجد با گنبدی آجری و با مشبک گره چینی، در سمت شرقی حیاط مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی ، به صورت فضای هشت ضلعی طراحی و ساخته شده و محـل سـماع دراویش و برگزاری آیین های خاص آنان بوده است. به همین دلیل، بـه نـام میدان دراویش نیز معروف است.
• مسجد مذکور، از نظـر اصـول و سبک معماری دارای نظم و ترتیب خاصی بوده است و همانند آن، در سلطانیه زنجان نیز دیده می شود.
• احتمالاً مسجد جنت سرا که مربوط به اواخر قرن هفتم هجری است و بعد از آن مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی و سپس مقبـره خـوانین از بناهـای اولیه مجموعه می باشد.

حرم خانه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

• در سمت شرقی مقبره شاه اسماعیل صفوی، در دو لنگهای پوشیده از ورقه های نقره وجود دارد.
• از این درب، به واسطه یک دالان طاق دار که کف آن با نمدهای کهنه و منقوش و عقیق مفروش شـده، وارد اتاقی مربع شکل به طول ۵ متر که دیوارهای آن به شكل ساده ای سفید کاری شده، می شویم که « حرم خانه » نام دارد.
• حرم خانه، محـل دفـن زنـان خاندان صفوی و برخی مـردان کم اهمیت است.
• همچنین حرم خانه محل سکونت عيال شیخ صفی بهنام « فاطمه خاتون » بوده که پس از مرگ او، به عنوان آرامگاه مورد بهره بردای قرار گرفته است.
• دیوار جبهه شمالی چله خانه جدید که آن را از حیاط بزرگ جدا می کند، دارای چهار دوره تاریخی است که قدیمی ترین آن به قرن هشتم و نهم هجری تعلق دارد.

چله خانه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

• دیوار جدید چله خانه، مقبره شیخ صفی الدین اردبیلی با عقب نشینی تقریباً نیم متر، بر روی بقایای دیوار قدیمی شکل گرفته است.
• تراش و قاب بندی و آرایـش سـنگی ایـن دیـوار، صرف نظر از ابعاد سنگ های آن، کاملاً شبيه نـوع سنگ کاری ازاره سنگی نمای بیرونی بنای چینی خانه و یادآور یک سبک و شیوه کار حجاری است و حتى نـوع سـنگ هـای این دو موضع نیـز یکسـان می باشد.
• در سمت راست این حیاط، بنا و ایوان زیبایی از سنگ های سبز و آبی قرار داشته که تمامی آن را با قالی های نفیس و گران بها، فرش کرده بودند.
• در این و بنا و ایوان ، به طوری که می گفتند ، شیخ صفی چهل روز تمام تنها روزانه با یک بادام و مقداری آب به ریاضت و عبادت مشغول بود و به همین جهت ایـن محل را « چله خانه » نامیدند.

مقبره شاه اسماعیل بزرگ در بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی (کاخ شیخ صفی)

• مقبره شاه اسماعیل بزرگ ( ۹۰۷-۹۳۰ق ) در سمت شرقی محوطه شاه نشین است.
• قبرش با مساحت ۲/۵ × ۳/۵ متر در وسط اطاق مربع شكل واقع است.
• بدنه دیوارهای داخلی با کاشی های لاجوردی نفیس، هـمـراه با نقش هایی با آب طلا ، پوشیده است.
• در وسط کاشی های دیوار سمن چپ، از در ورودی ، قطعـه سنگی نصب است که در آن پنجه انسانی، بـه ابـعـاد بزرگ تر نقر شده است.
• این کاشی ها تقریباً تا ارتفاع سـه متری دیوارهای محوطه را می پوشاند و بالاتر از آنها که به شکل استوانه درآمده و گنبد آرامگاه شاه اسماعیل را تشکیل داده، از داخل با نقاشی های زیبای عهـد صـفوی منقوش شده است.
• صندوق قبر ، از گران ترین نوع خاتم کاری درست شده است

شهیدگاه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

• در جنب بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی ، دو آرامگاه متعلق به سلطان حیدر و شیخ جنید وجود دارد که به دستور شاه اسماعیل صفوی، در این مکان دفن شده اند.

سخن آخر

اردبیل پایتخت معنوی صفویان همیشه و همواره مورد توجه شاهان صفوی بوده و با وجود اثر عوامل طبیعی مثل زلزله، سیل و ویرانی های ناشی از آن ، باز هم از عنصرهای عالی ایران محسوب شده و به صورت عینی، تلاش های هنرمندان ایرانی و سبک معماری آذری و اسلامی مشهود می باشد.

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی و مجموعه آن از مهم ترین و با ارزش ترین هنر اسلامی یادگار دوره صفویه و شاهکاری از هنر و معماری و نمونه ای نادر از معماری اسلامی در قرون وسطا به شمار می رود که در طول حکومت صفویه به شکل کامل تری تغییر و توسعه یافته و بناهایی از قبیل مسجد، بقعه شیخ صفی، حرم خانه، چینی خانه، حیاط بزرگ، چله خانه شهیدگاه، مقبره شاه اسماعیل بزرگ، درگاه ورودی، گنجینه کتاب مجموعه شیخ صفی و نیـز قـالـی هـای نفيس بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی به آن اضافه شده است.

هنر عجیب و ارزشمند خاتم کاری، معرق، منبــت کـاری، کاشی کاری و تزیین کاری از تزیینات زیبای بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی (کاخ شیخ صفی) به شمار می رود.

منابع:

Sheikh Safi al-din Khānegāh and Shrine Ensemble in Ardabil

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی