حمام خان در ضلع جنوبی میدان گنجعلی خان کرمان قرار دارد که به حمام گنجعلی نیز شناخته می شود از حمام های زیبا و تاریخی ایران است.
حمام خان مجموعه ای است از تلفیق هنر معماری و کاربرد مصالح گوناگون با فضایی متناسب و مردم وار معمار حمام و مجموعه گنجعلی خان استاد محمد سلطانی معمار یزدی است که نام وی بر طاق سردر حمام گنجعلی دیده می شود. معماری که به حق اوضاع اقلیمی، اقتصادی و فرهنگی زمان و محیط خود را می شناخته و اثری بدیع با کاشی کاری ها، نقاشی ها، گچبری ها، مقرنس کاری ها و کاربندی های زیبا با به کار گرفتن سنگها و تزیینات سنگی بسیار ظریف خلق کرده است.
تاریخچه حمام خان
حمام گنجعلی خان در سال 1020 هجری قمری در شهر کرمان به دستور گنجعلی بیک ملقب به گنجعلی خان که یکی از حکام شهر کرمان در زمان سلطنت شاه عباس بوده است ساخته شده است.
معماری حمام خان
- این حمام به طول ۴۶ متر و عرض ۳۰ متر بوده و مساحت آن ۱۳۸۰ مترمربع می باشد . طاق سردر حمام یزدی بندی است و سطوح آن تا بالای ازاره با نقاشی روی گچ مزین شده است
- حمام خان از دوتا مستطیل سر هم تشکیل می شود که تقریبا هم مساحت اند.
- حمام گنجعلی دو ورودی دارد یکی ورودی اصلی که درضلع جنوبی میدان گنجعلی خان قرار دارد و ورودی فرعی که در سمت ضلع غربی حمام خان قرار دارد.
اجزا و فضاهای حمام خان
سربینه
پس از سردر و چند پیچ و خم، یک هشتی زیبا و سپس سربینه قرار دارد.
سربینه حمام خان فضای میانی وسیعی با قاعده ی هشت گوش کشیده دارد. این فضا شش غرفه در شش ضلع و حوضی کشکولی شکل در میانه دارد. غرفه هایی که بر محور عرضی فضای میانی قرار گرفته اند، از دیگر غرفه ها عمیق تر شده اند. فضای میانی طاقی بلند دارد که رسمی بندیهای پرکار در ترکیبی زیبا با مقرنس های ظریف آن را به سقفی موزون و پرچین و شکنج بدل کرده است.
حوض کشکولی شکل میانه سربینه حمام خان در زیر نورگیر بزرگ وسط سقف جلوه ی خاصی یافته است. غرفه های پیرامون بالاتر از بخش میانی هستند و سقف کوتاهتری دارند و از این رو فضاهای مستقلی پدید آمده که در میانه هر یک حوضچه ای قرار دارد. این فضاها از پشت به یکدیگر مرتبط اند. به این ترتیب سربینه در عین اینکه فضای یکپارچه ای دارد، دارای گوشه هایی دنج و تودرتوست که هر کدام مستقل از دیگری بوده و فضای مناسبی برای استراحت ، عبادت و گفتگو ایجاد کرده است.
معروف است که غرفه های شش گانه ی سربینه به طبقات مختلف جامعه، یعنی کارگران، خوانین، بازرگانان، کشاورزان، روحانیون و پیشه وران اختصاص داشته است.
به طور کلی غرفه های پیشه وران، کشاورزان، بازرگانان و کارگران کوچک تر و قرینه هم هستند (دارای حوض مربع و فضایی مستطیل شکل دراز برای قرار دادن پاها درون آن) و غرفه های روحانیون و خوانین قرینه هم هستند (دارای حوض و فضای مستطیل شکل پهن برای قرار دادن پاها درون)
در حمام خان، میاندر، تبادل حرارت بین سربینه و گرمخانه را به حداقل می رساند و دید مستقیم آنها به هم را از بین می برد. در میانه ی قسمت اصلی میاندر ، فضایی با قاعده ی مربع و طاق رسمی بندی وجود دارد که سه فضا به صورت سکو در سه ضلع آن قرار گرفته اند . میاندر خود به سربینهی کوچکی می ماند که مراجعان پیش از ترک حمام مدتی در آن تأمل می کردند تا تغییر درجه حرارت را راحت تر تحمل کنند.
گرم خانه
گرم خانه حمام خان دارای دو تالار بزرگ عمومی و یک تالار کوچک خصوصی است. در هر یک از این بخش دورتادور ایوان هایی برای شست و شوی افراد در نظر گرفته شده است. حوض بزرگی در مرکز تالار قرار دارد. ازاره دیوارها به ارتفاع حدود یک متر و هشتاد سانتی متر کاشی کاری است. قسمت بالای دیوارهای جانبی و زیر سقف از گچ سفید پوشیده شده است.
نیمی از سقف و بالای آزاره دیوارهای جانبی با سطوح کاربندی تزیین شده که فصل مشترک سطوح نوارهای باریکی از کاشی فیروزه ای تزیین شده است.
دقیق ترین موضوع قابل توجه در معماری گرمخانه، این است که پیوستگی سنگ های کف گرمخانه حمام خان، از چگونگی ساختمان سقف پیروی می کند، آنجا که سقف لوزی وار است وسنگی که زیر آن کف را می پوشاند لوزی است و سنگ دایره ای کف رودخانه، نشان دهنده پوشش مدور سقف است و این به بازسازان حمام گنجعلی برای تعمیر سقف یاری بسیار داده است.
چال حوض
حوض هشت پهلوی بزرگی است که هشت ستون در اطراف آن طاق رسمی بندی وسیعی را به بر دوش گرفته اند. این حوض را با آب سرد پر می کرده و از آن ، خصوصاً در تابستان، برای شنا یا تفریح استفاده می کرده اند. فضای چال حوض حمام خان در ضلع جنوبی، حوض شاه نشین جداگانه ای دارد. این شاه نشین نیز قاعده مربع دارد و در سه وجه آن، غرفه هایی با قاعده های نیم هشت با آن ترکیب شده است.
خزینه
راه ورود به خزینه ی حمام خان از ضلع مقابل ورودی گرمخانه است و در محل ورودی خزینه و ضلع مقابل آن، دو غرفه با قاعده ی نیم هشت عقب نشسته اند و محوری در امتداد ورود به خزینه پدید آورده اند. خزینه سه حوض مستقل دارد که حوض میانی را آب گرم و دو حوض دیگر را با آب نیم گرم و سرد پر می کرده اند.
خلوت گرمخانه فضایی با قاعده ی هشت ضلعی و در کنار خزینه است. این فضا نیز طاق رسمی بندی دارد و دو حوض کوچک در غرفه های پیرامون آن است. حوض ها و حوضچه ها و خزینه های حمام خان از قنات معروف شهرآباد پر می شده که این قنات نیز از آثار گنجعلیخان بوده است.
رختکن
رخت کن حمام خان فضای سرپوشیده و هشت گوشی است که در وسط آن حوضی هشت ضلعی قرار دارد و دور تادور آن سکوهایی برای نشستن و تعویض لباس تعبیه شده است. ازاره سکوها به ارتفاع حدود یک متر دارای کاشیکاری با نقوش گلهای هندسی است این نقوش به دو گروه تقسیم می شود گروه اول یک نقش گل با دو رنگ اجرا شده است که یکبار با ترکیب رنگی فیروزه ای و سفید و بار دیگر با زمینه رنگی لاجوردی هستند. گروه دوم نقش گل با رنگ لاجوردی و فیروزه ای که تقریباً شبیه به الگوی قبلی است . گروه اول گلهای چهار پر ساده شده که گلبرگهای آن دو به دو شبیه به لاله یا شقایق هستند این گلها در ردیفهای افقی کنار هم قرار گرفته اند.
سخن آخر
عصر صفوی که از آن تحت عنوان دوره درخشان معماری ایران نیز یاد میشود، زمینه ای برای ساخت شاهکارهای هنری در معماری حمام ها بود. حمام خان یکی از نمونه های بی نظیر این دوره است، که در شهر کرمان و در مجموعه گنجعلی خان قرار دارد این حمام به علت فضاهای زیبا به نگین حمامهای ایران معروف است و درحال حاضر به موزه تبدیل شده است. این حمام در سه بخش رخت کن، و فضای واسطه گرمخانه دارای کاشیکاری های نفیس به شیوه کاشی(هفت رنگ) و با نقوش متنوع هندسی، گل و بته، اندام و چهره انسان و کتیبه های خطاطی است.
منابع:
Historical Ganjali Khan Bath, Kerman, Iran
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه