حمام شاه و یا حمام مهدی قلی بیک از جمله حمام های قدیمی است که در سال ۱۰۲۷ ق در یکی از محلات مجاور حرم مطهر امام رضا (ع) ساخته و وقف شده است. بنای مشهور حمام شاه از قدیمی ترین و با ارزش ترین حمام های ایران است که در نزدیکی حرم مطهر و در مجاورت مقبره امیرملکشاه قرار گرفته است.این حمام با قرار گرفتن در کنار مسجدشاه و آب انبار سرسنگ و راسته بازار سرشور تشکیل یک مجموعه شهری را داده است.
معماری و تزیینات به کار رفته در این حمام را می توان در زمره کارهای خوب دوره صفویه و بعد از آن دانست. بنایی که سال های طولانی معماری و تزیینات آن مورد تحسین همگان بوده است. سربینه حمام مهدی قلی بیک دارای نقاشی های دیواری مربوط به دوره های مختلف می باشد.چون نقاشی دیواری در ایران از رونق چندان برخوردار نبوده است و بنایی مشابه این بنا از جهت تعداد لایه های نقاشی که در طول زمان بر روی یکدیگر کشیده شده اند دارای ارزش خاصی است.
این بنا در دوره های مختلف حسب نیاز و سلیقه صاحب حمام دچار تغییراتی گشته است که این کاست و افزودها به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم بر تزیینات سربینه تاثیرگذار بوده است.
تاریخچه حمام شاه (حمام مهدی قلی بیک)
حمام مهدی قلی بیک که در زمان خود به حمام شاه معروف بوده است واقع در ضلع غربی حرم امام رضا(ع) در کنار مقبره امیر غياث الدین ملک شاه باشد (در محله سرسنگ) است.کالبد قدیمی بنا گرمابه ای است که در سال ۱۰۲۷ هجری قمری توسط مهدی قلی بیک میر اخورباشی صفوی وقف استان قدس رضوی شده است.
از معمار و سازنده حمام شاه خبر اطلاعی در دست نیست. بنای حمام مهدی قلی بیک با گذشت زمان هم چنین دخالت های غیر اصولی هم چون افزودن یک قسمت زنانه به قسمت قدیمی در سال ۱۳۵۰ دچار دگرگونی شد و چهره اصلی خود را از دست داد.
این حمام تا سال ۱۳۶۷ فعال بوده است و به عنوان یک حمام عمومی برای زنان و مردان مورد استفاده قرار می گرفته است اما از سال ۱۳۶۹ به تدریج به صورت متروکه در آمد تا سرانجام در سال ۱۳۷۶ در فهرست بناهای کشور ثبت شد و در سال ۱۳۷۸ به دستور تولیت استان قدس رضوی بازسازی آن آغاز شد.
این بنای تاریخی که از آن با نام حمام شاه، حمام ۷۲ تن، حمام رضوی و حمام مهدی قلی بیک یاد می شود، سال های سال تنها ویرانه ای بود انباشته از خاک و زباله که بعد از به ثبت رسیدن در فهرست آثار ملی و تاریخی کشور، مرمت و بازسازی آن در دستور کار قرار گرفت.
مرمت و بازسازی این اثر ارزشمند هنری نزدیک به هفت سال طول می کشدتا در پایان از بنایی مخروبه در گوشه ای پرت شاهکار عصر صفوی دوباره متولد می شود، حمام مهدی قلی بیک به مساحت ۱۸۷۵ مترمربع یکی از بزرگترین حمام های کشور است که ساختار بسیار زیبا از حمام های قدیمی را به نمایش می گذارد. و سرانجام این حمام آذر ماه ۱۳۸۵ هم زمان با ولادت حضرت علی بن موسى الرضا(ع) به عنوان موزه مردم شناسی افتتاح گردید.
موقعیت کنونی بنای حمام شاه (حمام مهدی قلی بیک)
طبق طرح نوسازی و بازسازی حرم مطهر امام رضا (ع) کلیه بناهای پیرامون این بنا تخریب شده و تبدیل به بست شیخ بهایی شده است. حمام مهدی قلی بیک در حال حاضر بین دو ورودی باب الجواد از سمت خیابان اندرزگو و ورودی غدیر از سمت خیابان شیرازی است محل قرارگیری در مجاورت بازار، مسجد، حرم مطهر می باشد.
ویژگی های معماری (حمام مهدی قلی بیک)
- بنای حمام شاه مشتمل بر ورودی و راهروی پشت سرآن، سربینه، گرمخانه و فضاهای مرتبط به آنها می باشد.
- سربینه آن مربع شکل است که پوشش طاق و گنبدی آن در میانه برروی چهار جفت ستون قرار گرفته و در اطراف دارای سکونهای نشیمن و رختکن و در میان این قسمت حوضی به شکل هشت ضلعی منظری خوش را به نمایش می گذارد.
- پلان این قسمت به صورت مربع ساخته شده ۲۲ متر طول و ۱۹ ٫ ۳ متر عرض و جمعا ۴۲۶ ٫ ۶ مترمربع وسعت دارد.
- در سربینه حمام مهدی قلی بیک سه غرفه برای پوشیدن و قرار دادن لباس ها جهت مردم عامه و یک شاه نشین جهت طبقه اشراف دیده می شود که کف غرفه های مذکور از سطح رختکن بلندتر است.
- ستون ها از سنگ ساخته شـده و با فاصله ۱۷۵ متراز یکدیگر قرار گرفته است.
- پس از بازسازی مساحت حمام به ۱۸۷۵ متر مربع رسید.
- ساختمان اصلی حمام شاه در زیرزمین قرارگرفته که جهت دسترسی راحت به آب (قنات)، گـرم بـودن و قرار نداشتن در دید مستقیم افراد در گذشته ساخته شده است.
- در حال حاضر محوطه ورودی حمام با چند پله همراه با یک انحنا ملایم به هشتی کوچکی وصل می شود که با عبوراز ۵ پله با همان انحنا به سربینه متصل می شود که زیباترین بخش را به خود اختصاص داده است.
تزیینات حمام شاه (حمام مهدی قلی بیک)
نقاشی
شامل نقاشی های سربینه، کاشی کاری، کاربندی، گچ بری وستون های سنگی می باشد. سربینه حمام شاه تنها قسمت حمام است که در آن تزییناتی به چشم می خورد.در سربینه حمام چندین( 4-5 لایه) اندود گچ فاقد نقاشی با ضخامت های ۳ تا ۵ سانتی متر به کار رفته و در زیر اندود ها تعداد ۱۳ لایه نقاشی و در بعضی نقاط ۸ لایه نقاشی به دست آمده است.
نقاشی های سربینه حمام قلی بیک از جهت تعداد لایه های نقاشی که در ادوار مختلف بر روی یکدیگر کشیده شده اند دارای ارزش خاصی است.این حمام در اعصار مختلف بر حسب نیاز و سلیقه دچار تغییراتی گشته است که این کاست ها و افزود ها به صورت مستقیم و یا غیر مسستقیم بر تزیینات سربینه حمام تاثیرگذار بوده است.
موضوع نقاشی ها در این بنا بیشتر با موضوعات اساطیری و حماسی به چشم می خورد داستان هایی که نسل به نسل به طرق مختلف در میان مردم کوچه و بازار شناخته شده و فراموش نشدنی است. داستان هایی برگرفته از ادبیات کهن، اعتقادات و باور های مردم این مرز و بوم می باشد. این نوع داستان ها در میان عامه مردم ارزشمند و مهم بوده است تا جایی که از دوره ی صفوی به بعد ترسیم نقاشی آن ها بر دیوار مکان های عمومی و تفریحی چون قهوه خانه ها و حمام ها متداول گردید.
به طور کلی مضامین نقش ونگارهای حمام شاه به ۴ دسته قابل تفکیک می باشد:
۱- موضوعات حماسی و رزمی
۲- موضوعات داستانی و اساطیری (بزمی)
۳-نقش نگاره های تزیینی و گل و بوته
۴ – موضوعاتی مربوط به اوضاع و احوال فرهنگی و اجتماعی جامعه
- نقاشی ازشخصیت های شاهنامه (گیسیابانو، شیرویه و سرهنگ،فرامرز پسر رستم) از هنرهای دیدنی حمام مهدی قلی بیک است.
- نگارگری از شخصیت های داستان نظامی(شیرین و فرهاد، بهرام گور و کنیزک) از شاهکارهای حمام شاه به شمار می رود.
- داستان ها و افسانه های عامیانه برخی تصاویر مربوط به داستان های عاشقانه و پنداموز مشهور و محبوب می باشد که مورد استقبال و توجه ایرانیان از گذشته های دور بوده است.
- در بخش غربی سربینه تصویر عوج بن عنق، شخصیت افسانه ای دوران حضرت موسی (ع) دیده می شود
- داستان امیرارسلان و فرخ لقا یکی از تصاویر زیبا و دینی حمام شاه است.
- نقش های مصور قسمت های میانی سقف، حال و احوال و اوضاع قدیم شهر مشهد را نشان می دهد. قسمتی از تصویر خیابان کوهسنگی ست که مسافری در یکی از کالسکه های اطراف کوهسنگی نشسته و به تفریح مشغول است.
- یکی از این نقاشی ها میدان اعدام مشهد در گذشته را نشان می دهد که اعدامیان را در این منطقه از شهر در مائ عام اعدام می نمودند.
- در محل اتصال دو طاق و بر روی شانه طاق ها در هشتی وسط حمام در دور تا دور هشتی صفات خداوند متعال نوشته شده.
- بر بالای نوشته های مذکور تصاویری از نمدهای ماه های فلکی و احتمالا مراسمی که در آن ماه ها مرسوم بوده دور تا دور هشتی می چرخد به طوری که ابتدای هشتی از فروردین ماه آغاز شده و به اسفندماه ختم می شود.
- نقاشی پهلوانی که در حال میل زدن و انجام ورزش باستانی ست و ورزشکار دیگری در حال احترام و منش پهلوانی (شیوه قرار گرفتن دست ها بر روی زانو ، به نشانه احترام و فرم ایستادن او ، موید این مطلب است) در حمام شاه نشان از توجه به موقعیت اجتماعی آن روزگار می کند.
کاربندی
کاربندی ها، متشکل از باریکه ها یا لنگه طاق هایی هستند که از تقاطعشان استخوان بندی پوشش برای سقف به وجود می آید.نمونه ی اولین کاربندی در قرن سوم هجری در مقبره ی امیر اسماعیل سامانی در بخارا و مسجد جامع عتیق شیراز قابل مشاهده است. کاربندی های موجود در حمام شاه مشابه نمونه های خود در حمام های عصر صفوی (حمام گنجعلیخان کرمان، حمام خسرو آقا و علیقلی آقا در اصفهان و حمام وکیل شیراز) می باشد. در سقف های سربینه و گرمخانه کاربندی موجود می باشد.
کاشی کاری
از کاشی در نازک کاری سربینه و گرمخانه و عمدتا در ازاره ها استفاده شده است.این کاشی ها از نوع کاشی های هفت رنگی به رنگ سبز بوده که طرح هایی به رنگ زرد وسیاه بر روی آن دیده می شوند. استفاده از کاشی علاوه بر تزیین به عنوان یک لایه عایق رطوبتی استفاده شده است که موجب کنده شدن فرایند فرسایش جرزها و پایه ها می شده است.
طی عملیات بازسازی و مرمت تام کاشی ها مانند نمونه اولیه بازسازی و در ازاره سربینه حمام شاه قرار گرفت. تمام کاشی های به کار برده شده در ازاره بنا همگی جدید و از نوع چهارگوش سفید متعلق به دوره پهلوی هستند.
سخن آخر
دیوارنگاره های متنوعی از عهـد قاجـار در اماکن عمومی چون حمام هـا بـجـای مانـده کـه نمونه آن را در حمام شاه مشهد می توان دید. حمام مهدی قلی بیک از سال ۱۳۶۹ هجری شمسی به تدریج بدون استفاده و متروکه درآمده و در تاریخ 5/2/1367به شماره ثبت ۱۳۷۴ در فهرست بناهای تاریخی کشور قرار گرفت.
حمام شاه دارای عناصر معماری سنتی همچون هشتی، میاندر، سربینه، خزینه و … بوده و از ۲۸ لایه تاریخی سربینه، ۱۳ لایه دارای تصویر است؛ دیوارنگاری هایی با مضامین اسطورهای ایران و شاهنامه، در بخش گنبدی سربینه حمام مهدی قلی بیک، تصاویری از دوره قاجار دیده می شود که کاملا تحت تاثیر فضای آن دوران نقاشی شده است.
این بنا با گذشت زمان و همچنین تاثیرات مخـرب عواملی چـون دخالت های غیراصولی و عـدم مراقبتهای دائمی، آسیب های زیادی دیده و در ۱۳۷۸ هجری شمسی توسط معاونت فنی آستان قدس رضوی مرمت آن آغاز گردید.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه