حمام قصلان که یکی از تاریخی ترین حمام های ایران است در جنوب شرق استان کردستان، ۵ کیلومتری شمال شهرستان قروه در روستا قصلان واقع شده است. حمام در شمال روستا در محوطه ای مرتفع تر از سطح روستا در ضلع غربی یک قلعه قدیمی که فقط خرابه هایی از برج و باروی آن باقی مانده است مشرف به روستا قرار دارد.
در مجاورت این حمام یک تپه باستانی در سمت غرب روستا به چشم می خورد.در پایین دست حمام و از داخل روستا رودخانه ی شور عبور میکند و در بالادست حمام که آب حمام و احتمالا قله نیز از آن تامین می شده است، چشمه آب شیرین به نام چشمه سلطان قرار دارد که آب حمام از آن تامین میشده است.
تاریخچه حمام قصلان
تاریخچه ساخت حمام قصلان به اواخر دوره زندیه و در زمان حکومت خسروخان اول؛ حاکم وقت کردستان بازمیگردد.
حمام قصلان نه تنها محلي براي شستشو و نظافت بود، بلكه محلي براي تجمع و ديدار مردم نيز به شمار مي آمد. ازاین محل در گذشته برای مناسبت هاي مختلفي چون عيد نوروز، مراسم عروسي، به هنگام سفرهاي زيارتي، ديدار با بزرگان، آشتي دادن افراد و ده ها موارد ديگر استفاده می شد.
بر اساس کتیبه‌ای که بر سردرِ ورودی حمام نصب گردیده و اکنون در موزه سنندج نگهداری می‌شود، این بنا در سال 1255 هجری قمری در روزگار آصف؛ حاکم وقت سنندج مجدداً تعمیر و مرمت شده است.
این بنا تا اوایل انقلاب اسلامی مورد استفاده بوده اما به دلیل احداث حمام جدید در روستا به تدریج از رونق آن کاسته شده است.
در سال 1380 خورشیدی بار دیگر عملیات مرمت و تعمیرات توسط واحد حفظ و احیای مدیریت وقت میراث فرهنگی استان آغاز و از آن تاریخ تاکنون در چندین مرحله عملیات مرمت صورت گرفته است.
ویژگی های معماری حمام قصلان
- حمام قصلان دارای پلانی مستطیل شکل است.
- حمام قصلان تمام اجزاء و عناصر یک حمام ایرانی را داراست و از ورودی، هشتی، مدخل، سربینه، رخت کن، گرم خانه، خزینه های آب سرد و گرم، حوضچه های مستطیلی و هشت ضلعی و دیگر اجزاء تشکیل یافته است.
- بافت صلی بنا بصورت جنوبی شمالی ایجاد شده و بصورت طولی بنا شده است و حرکت در داخل فضاهای اصلی و بزرگ بنا صورت می گیرد.
- این حمام به شیوه ی اصفهانی ساخته شده ایت یعنی همواره حرکت در فضاهای بزرگ اصلی در وسط بینه و گرمخانه اتفاق می افتد و فضاهای کوچک اطراف در سکون قرار دارند.
- همینطور حمام قصلان از نظر پلان و جایگاه فضاهای معماری آن قابل مقایسه با حمام کردشت در جلفا نیز می باشد
- درب ورودی بنا در ابتدای دیواره غربی قرار دارد.
- ورودی حمام قصلان دارای یک درب چوبی با دو لنگه باز شو است که سر در آن دارای یک طاق جناغی و در دو طرف درب ورودی دو طاق نمای جناغی شکل قرار دارد.
- برای وارد شدن به اولین قسمت داخلی حمام یعنی هشتی، از چهار پله به ارتفاع هر پله ۳۰ سانتی متر وارد فضای هشتی می شود.
- اختلاف ارتفاع بیرون حمام با سطح کف داخلی هشتی ۱۲۰ سانتی متر است که این اختلاف ارتفاع در قسمت های دیگر بنا به دلیل رعایت شیب جهت جریان آب داخل حمام افزایش پیدا می کند.
تزیینات معماری حمام قصلان
در اکثر حمام های ایران این ویژگی معماری ایرانی کاملا مشهود است که بسیاری از تزئینات علاوه بر نقش تزئینی، استفاده معماری و سازه ای نیز شده است. تزئینات بکار رفته در حمام قصلان نیز از این قاعده مستثنی نیست و دارای تزئینات کالبدی و الحاقی می باشد.
- تزئینات کالبدی این حمام شامل ستون های سنگی با تزئینات مقرنس کاری و کاربندی های بسیار زیبای زیر گنبد هستند که در حقیقت بخشی از معماری حمام های ایرانی نیز بر اساس آن شکل گرفته است
- تزئینات الحاقی که پس از اتمام ساخت حمام قصلان به بنا افزوده شده را می توان در تزئینات آجرکاری، سنگ کاری و آهک بری در این حمام مشاهده کرد.
نقوش بکار رفته در تزئینات حمام قصلان
نقوش هندسی
در تزئینات دوره ی اسلامی و اکثر بناهای این دوره نقوش هندسی کاربرد فراوان داشته اند. نقوش هندسی بکار رفت در حمام قصلان شامل، کادرهای لوزی و مستطیل شکل که در حاشیه ی کنج ها، کاربندی ها و ستون ها، خطوط موازی شکسته در حاشیه ی نقوش زیر گنبد و همچنین خطوط با گره که بصورت قرینه و در زیر طاق ها ی کار شده اند می باشند. نقوش هندسی جهت تفکیک فضاهای سایر نقوش تزئینی و نظم بخشیدن به تزئینات، بیشترین نقش را دارند.
نقوش گیاهی
- این نقوش به چند صورت در آرایه های تزئینی حمام مشاهده می شوند. این نقوش گاه بصورت ترکیبی مانند نقش گل و گلدان که در کنج کاربندی های گوشه ی تقاطع طاق ها بکار رفته اند یا در ستون های سربینه استفاده شده اند.
- نقوش گل و مرغ به صورت ترکیبی با پرنده ای چون کبک یا مرغابی ایجاد شده که این نوع نقش در دیواره ی شرقی گرم خانه و در قدیمی ترین لایه ی تزئینات آن وجود دارد. و ی از جمله نقوش گیاهی دیگر که بصورت بسیاز زیبا کار شده اند و در دیواره های سربینه، گرم خانه حمام قصلان و یکی از خلوتی های بنا ایجاد شده، می توان به تزئینات آهک بری با نقوش اسلیمی گل و گیاه، گل های پیچان، طرح های قندیلی و ترنج ها با گل های افشان اشاره کرد.
- در اکثر نقوش گیاهی ترکیبی حمام قصلان قرینگی رعایت شده است. در روبروی درب ورودی سربینه که دیوار ضلع شمالی این فضا می باشد ، بیشترین و پرکارترین نقوش ترکیبی اسلیمی گل و گیاه با گل های افشان به چشم می خورد که از ترکیب این نقوش یک طرح تاج ایجاد شده که احتمالاً این قسمت از سکوی سربینه شاه نشین حمام بوده است.
- نقش گیاهی دیگری که بصورت تک نقش در برخی قسمت های حمام به کار رفته نقش گل لاله است. این نقش بر روی قسمت جناغی هر یک از طاق های داخلی سربینه خودنمایی می کند، نقوش گیاهی که در لایه برداری دیواره ی گرم خانه و خلوتی ضلع شرقی بنا بدست آمده اند از نظر نوع کار با تزئینات جدیدتر متفاوت هستند.
نقوش حیوانی
- در حمام قصلان نقوش حیوانی فقط در زیر گنبد سربینه و دیواره ی ظلع شرقی گرم خانه وجود دارد. این نقوش شامل نقش پرندگانی چون طاوس، کبک و پرندگان شکاری است. نقش جانوری که در زیر گنبد وجود دارد یک نقش بز می باشد که نمونه ی مشابه آن در حمام خان سنندج وجود دارد
- بیشترین نقش را در میان نقوش حیوانی نقش طاوس دارد که در چهار جهت زیر گنبد این نقش وجود دارد که بصورت دو طاوس پشت به هم و بصورت قرینه طراحی شده اند. تزئینات آهک بری سربینه حمام قصلان قابل مقایسه با حمام خان در شهر سنندج است که یکی از بزرگترین حمام های کردستان به شمار می رود.
- نقش پرنده ی دیگری که در زیر گنبد حمام قصلان وجود دارد مربوط به دو پرنده ی شکاری پشت به هم است که بصورت قرینه طراحی شده اند. دیگر نقش پرنده در حمام نقش کبک است که در دیواره ی گرمخانه وجود دارد. کبک در فرهنگ فلکلور کردستان اهمیت دارد و در اکثر ترانه ها و ضرب المثل ها به زیبائی و خوش خرامی کبک اشاره گردیده است.
نقوش انسانی
در حمام قصلان فقط یک نقش انسانی وجود دارد و آن هم در زیر گنبد سربینه می باشد که از آن فقط خطوط و آثار کمی به جای مانده، و نقش مردی در حال کشیدن قلیان است. با توجه به اینکه در گذشته در قسمت سربینه حمام ها کشیدن قلیان رواج داشته این نقش را ایجاد کرده اند. از دوره ی صفوی به بعد تصاویر جانوران، انسان و گیاهان بر روی کاشی های ازراه ها و آهک بری های سربسینه ها نقش بست وبه وفور استفاده شد.
سایر نقوش
این گروه از آرایه های تزئینی که در حمام قصلان وجود دارند مربوط به نقش اشیائی است که نقش روشنائی را داشته اند. این نوع نقوش شامل قندیل چهل چراغ هایی هستند که در اطراف آنها شمعدانهای پایه دار کوچکی طراحی شده اند. این نوع نقوش در دیواره های اضلاع شرقی، غربی و جنوبی سربینه وجود دارند. احتمالاً در قسمت هایی که نقش شمعدانهای کوچک وجود دارد شمعدانهایی جهت روشن نمودن حمام در شب قرار داشته است.
سخن آخر
نتیجه گیری مهمترین یافته ی مربوط به حمام یعنی تزئینات نقش برجسته در لایه های زیرین دیواره گرم خانه و یکی از خلوتی ها بدست آمده در مشخص کردن تاریخ ساخت بنای اولیه حمام می تواند حائز اهمیت باشد.حمام قصلان از نظر بافت معماری و پلان، ساختار کلی معماری حمام های ایرانی را دارا می باشد.
از نظر فضا با حمام خان سنندج و حمام کردشت در آذربایجان غربی مشابه است. حرکت در فضاهای اصلی بنا و در یک خط صورت می گیرد که از ویژگی حمام ها به سبک اصفهانی بوده، همچنین مصالح بکار رفته در ساخت بنا علاوه بر عناصر اصلی معماری حمام های ایرانی که از آهک وآجر و کاشی تشکیل شده، در این حمام بجای کاشی سنگ مرمر بکار رفته که از معدن نزدیک بنا استخراج شده است.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه