مدارس صفویه

مدارس صفویه مهم ترین بنای عمومی شهری پس از مسجد است که در پی پاسخگویی به نیازهای جامعه اسلامی پدید آمد. مدارس صفوی به عنوان مدرسه های کلاسیک ایران و اوج تکامل و زیبایی شناخته می شوند که از نظر تعداد، وسعت و توجه به آسایش طلاب، تحول عظیمی در آنها رخ داد.

در معماری مدارس صفویه برخی از اجزا به کالبد اضافه و قسمتهایی از بنا نیز دست خوش تغییر شد  دسترسی به مدارس با ایجاد سلسله مراتب دقیقی آسان تر و ساختمان مدارس از ارتباط مناسبی با دیگر عناصر شهری برخوردار شد و در بسیاری از شهرها مدارسی با ظرفیت بالا ساخته شد.

در واقع می توان گفت ساخت مدارس صفوی، ادامه دهنده الگوی ساخت در ادوار پیش از خود بوده که با توجه به سیاست های آموزشی با هدف ترغیب مردم به مذهب شیعه تکامل یافته و گسترش پیدا کرده است؛ و این تکامل و گسترش هم در ابعاد مدارس و هم در تعداد آنها و نیز پیوند آنها با شهر بوده است .

از طرفی می توان گفت مدارس صفویه سعی در نشان دادن شکوه و قدرت و عظمت خود داشتند؛ بیشتر کاربرد آموزشی داشته و برای امور دیگر کاربرد نداشته اند. البته بعضا مدارس این دوره علاوه استفاده بر نماز به هنگام مناسبتهای مذهبی مورد استفاده عموم مردم قرار می گرفت.

شاخصه های مدارس صفویه

شاخصه های مدارس صفویه با بررسی تعدادی از نمونه های این مدارس به دست آمده است که به طور کلی می توان به این نکات اشاره کرد.

• غالب اجزای مدرسه در این دوران شامل: ورودی، ایوان، حجره، ایوانچه،حجره، پستو، مدرس، خدمات،مسجد، وضوخانه، گنبدخانه، شبدری و… می باشد.
• پلان ها در مدارس این دوران به شکل متقارن و غالبا از نظر هندسی به شکل مستطیل و مربع می باشند
• نحوه قرار گیری عناصر فضایی کارکردی در 4 جهت پیراون حیاط مرکزی بوده است
• ارتباطات و دسترسی ها عمدتا ازطریق حیاط صورت می گرفته است
• صحن حیاط قلب ارتباطی مدرسه می دانستند
• و از لحاظ ادراکی معماری این مدارس درونگرا بودند.

عناصر و فضاهای کالبدی در معماری مدارس صفویه

ورودی در معماری مدارس صفویه

دستگاه ورودی مدارس انتخابی از دوره صفوی شامل جلوخان، پیش خان، درگاه ، هشتی و دالان است که، با ایجاد سلسله مراتبی در ورودی، حریم مدرسه را حفظ می کرده است. این سلسله مراتب در مدرسه شیخ علی خان و نیم آورد به دلیل کارکرد خصوصی مدرسه و قرارگیری در بافت شهری از اهمیت والاتری برخوردار بوده ، به گونه ای که مدرسه نیم آورد به وسیله پلکان ورودی از زمین جدا شده و در مدرسه شیخ علی خان زنگنه به این منظور ، از عناصر بیشتری استفاده شده است. البته در مدرسه خیرآباد به دلیل موقعیت برون شهری و کم بودن مزاحمتها، این سلسه مراتب از اهمیت کمتری برخوردار است. از جمله عناصری که در مدارس صفوی از اهمیت والایی برخوردار و دارای شکوه و عظمت بسیار بود، پیش طاق است؛ پیش طاق ها معمولا دارای سکویی در طرفین هستند که این سکوها در مدارس انتخابی نیز به چشم می خورند.

ایوان در مدارس صفویه

در برخی از مدارس صفوی، مانند مدرسه شیخ علی خان و نیم آورد که فقط رویکرد خصوصی داشته اند و در آنها مسجد وجود ندارد ، در ایوان ها محرابی را ایجاد می کردند و از ایوان به عنوان نمازخانه بهره می بردند. از طرفی در مدارس صفویه طرح ایوان ها مرتبط با جهات اربعه و قبله بوده است، به طوری که تمامی مدارس انتخایی از دوران صفویه از چهار ایوان تشکیل شده اند.

یکی از این ایوان ها در هر مدرسه در جهت قبله بوده است ایوان رو به قبله در مدرسه نیم آورد، چهارباغ و شیخ علی خان دارای گنبدخانه بوده، اما در مدرسه خیرآباد این ایوان به دلیل فضای محدود نمازخانه از مساحت بیشتری برخوردار بوده و تاحدودی از دیگر ایوان ها بزرگتر است.

ایوان ها در گرمای تابستان و هنگام بارش باران در زمستان مکان مناسبی برای مباحثه و گفت و گوی طلاب و همچنین برگزاری کلاس ها بوده است. از طرف دیگر، در دوران صفویه مراجعه عموم مردم جهت آموزش و انجام پرسشهای شرعی و برگزاری کلاس های متعدد باعث می شد مدرسه به فضای آموزشی بیشتری نیازمند باشد؛ لذا از ایوان ها در مدارس صفویه به عنوان محیط آموزشی نیز استفاده می شد. از این رو می توان گفت این ویژگی در چهار ایوانی شدن و گسترش فضای ایوان در غالب مدارس صفوی مؤثر بوده است.

ایوانچه در معماری مدارس صفویه

ایوانچه های جلو حجره ها در طبقه اول به راهرو تبدیل شده و در جلوی حجره ها راهرو و پشت آنها پستو بوده است.

  حیاط در معماری مدارس صفویه

پلان حیاط مرکزی مدارس انتخابی، مربع و مستطیل شکل است  دلیل این امر را می توان ساخت حجره هایی در گوشه ها  ایجاد هم وزنی در نما و کالبد ، حداکثر استفاده از فضاها و مقابله با شرایط سخت اقلیمی دانست.

در مدارس سنتی، حیاط دارای حداقل دو نقش مهم و اساسی بود:

اولا احتیاجات نماز را فراهم می ساخت و آب برای وضو و دیگر نیازهای و طلاب فراهم می آورد.

ثانیا ، حیاط با کانون قرار دادن فضای داخلی ، ساختمان را از سر و صدا و فعالیت زندگی عمومی جدا می کرد از سوی دیگر در دین مبین اسلام تأکید ویژه ای بر راز و نیاز در فضای باز (حیاط) وجود دارد، به نحوی که بخشی از مهم ترین عبادات و اعمال واجب یا مستحب در فضای باز انجام می گیرد.

و از آنجا که مدارس صفویه عمدتا به علوم شیعی اختصاص داشته، توجه معماران به احکام و احادیث بیش از پیش بود. در تعالیم اسلامی رابطه انسان و طبیعت مورد تأکید قرار گرفته است  از دیدگاه این تعالیم ، قرابتی خاص بین انسان و طبیعت وجود دارد چرا که ماده اولیه خلقت انسان از طبیعت گرفته شده است، طبیعت خواستگاه انسان است، زمین مادر او معرفی شده و آب مایه حیات اوست.

لذا در حیاط مرکزی مدارس صفوی از حوض و باغچه استفاده می شد و حیاط در نمونه های مدارس صفوی از مساحت بیشتری نسب به ادوار پیش از خود برخوردار بود.

حجره در معماری مدارس صفویه

حجره یکی از شاخص ترین عناصر فضایی  مدارس صفویه است که مهم ترین نقش را در تکوین شکل نهایی فضای کالبدی آن بر عهده دارد و شکل آن به اهمیت مدارس در سطح سیاسی و نیز جایگاه مذهبی در ساختار قدرت وابسته است.

مدارس علوم دینی عهد صفوی ، دارای حجره های متعددی گرداگرد حیاط مرکزی هستند. این حجره ها از شکل هندسی مشخصی پیروی می کردند و معمولا تمامی حجره ها در هر مدرسه دارای ابعاد یکسانی بودند، این موضوع در مدارس پیش از دوران صفویه نیز به چشم می خورده، اما باز چنین نظمی برخودار نبوده اند.

در مدارس صفوی، بعضاً، به منظور آسایش و راحتی طلابی که در حال تحصیل بودند، فضایی با عنوان پستو در پشت اتاقها و حجره ها تعبیه می کردند. این پستوها احتمالا کارکردی برای نهادن وسایل داشته است و تمامی مدارس انتخابی دوره صفوی برخلاف مدارس انتخابی پیش از خود از آن بهره می جستند. بعضاً این پستوها از دو طبقه تشکیل می شدند.

قسمت پایین آن برای اثاث و رختهای اضافی و طبقه بالای و آن محل مناسبی برای استراحت ، مطالعه و نورگیری بوده است حجره ها نیز بالاتر از سطح حیاط مرکزی در نظر گرفته می شد و حجره ها عمدتا دارای طاقچه هایی برای نهادن کتاب و وسایل بودند .

از دیگر ویژگی های حجره ها ، وجود ایوانچه یا رواق در مقابل حجره ها است که در تمامی حجره های روبه حیاط دیده می شود. نکته دیگر در رابطه با حجره های مدارس صفویه ، رعایت اصل تقارن است. تکرار عناصر در امتداد یک خط ، ساده ترین نوع ریتم در معماری است که از آن به صورت گسترده در حیاط خانه های سنتی، مدارس، مساجد، کاروانسراها و دیگر ابنیه تاریخی استفاده شده که همه این موارد همچون نمونه های انتخابی به صورت قرینه بوده است. این ریتم و قرینگی و سلسله مراتب حجره ها که در  مشخص شده است ، منجر به هم وزنی ، خوانایی و و شفافیت می شد.

مدرس در معماری مدارس صفویه

در مدارس صفوی با توجه به سیاستهای آموزشی، مدرس تعداد طلاب و اساتید و همچنین انتخاب آزادانه درس و استاد با توجه به علاقه مندی طلاب، تعداد و وسعت مدرس ها افزایش یافت. در نتیجه هر مدرسه از یک یا چند مدرس در گنبدخانه، ایوانها و گاه در فضاهای طراحی شده در زوایا برخوردار بود.

مسجد در معماری مدارس صفویه

نخستین مرکز آموزشی اسلامی مسجد بود که در آن آموزه های دینی ترویج می شد، و همواره از آن برای اقامه نماز، آموزش، برگزاری سوگواریها و اعیاد مذهبی، پرسشهای شرعی و انفاق مال استفاده می شده است. به تدریج و با پیدایش موضوع های دیگر اعم از مباحث علمی و فنی ، نیاز به ایجاد مراکز آموزشی مستقل از مسجد احساس شد.

اولین مراکز آموزشی مستقل مدارس بودند که به منظور توسعه و گسترش معارف دینی در قرن دوم و سوم هجری تأسیس شدند مدارس صفوی با توجه به رویکردهای آموزشی ، از تنوع بیشتری در ارتباط فضای آموزشی و عبادی ( مسجد ) برخوردار بودند و گونه های مختلفی از مدرسه را در ارتباط با فضای مسجد در این دوره می توان دید.

پیوند مدارس صفوی با فضای شهری

برخی مدارس صفویه در مجموعه های شهری و روستایی واقع شده اند و از این رهگذر، حافظ تعامل طلاب با مردم بودند. مانند مدرسه چهارباغ که در کنار بازار و خیابان چهارباغ است. لازم به ذکر است که این خیابان از مهم ترین شریان های اصلی شهر اصفهان در دوران صفویه بوده که در هنگام برگزاری مراسم ملی و مذهبی جمعیت کثیری را در خود جای می داده است . در شرق مدرسه چهارباغ نیز، کاروانسرای مادرشاه قرار دارد.

در مدارس صفویه، مدارسی مانند مدرسه سلیمانیه و ناصریه اصفهان نیز هستند که تنها دارای فضای اقامتی برای طلاب اند  لیکن نوع موقعیت قرارگیری آنها در کنار کاربری عمومی مسجد، امکان ارتباط مدرسه و شهر را فراهم می آورد  با بررسیهای صورت گرفته از مدارس این دوره گونه های متفاوتی در ارتباط مدرسه با شهر دیده شد که در ادامه به تفصیل بیان می شوند.

گونه اول:

ادغام عرصه عمومی (مسجد) در کنار مدرسه، ضمن استقلال دو بنا در این گونه مسجد و مدرسه دو بنای و مستقل اند که در ترازی یکسان و در ارتباط با هم ، مجموعه واحدی را تشکیل می دهند و هر یک دارای ورودی مجزایی نیز هستند. در مدارس صفویه، بخش عمومی از طریق فضایی واسط به میان مدرسه دسترسی پیدا می کند.

و فضاها به گونه ای جانمایی شده اند که می توان از مجموعه ورودی مجزای مدرسه و یا صحن خصوصی مسجد به مدرسه راه یافت، در این مدارس طلاب نماز خود را در مسجد اقامه می کنند مردم می توانند در کلاس هایی که در مسجد شکل می گیرد شرکت کنند ، مانند مدرسه چهارباغ در مجاورت بازار چهارباغ.

 گونه دوم:

ادغام عرصه مردمی درون مدرسه ؛ در مدارس صفوی، فضای همگانی به داخل مدرسه کشیده شده است و عموم مردم می توانند با گذر از حیاط مدرسه و فضای اقامتی طلاب به آن راه یابند.

 گونه سوم:

ادغام عرصه مردمی هم جوار با مدرسه در بنایی واحد  رفت و آمد به این مجموعه از طریق ورودی مشترک طلبه ها و مردم صورت می پذیرد در این شیوه، فضای مردمی در کنار مدرسه و هم تراز با آن قرار می گیرد ضمن آنکه مدرسه از فضاهای مسجد محسوب شده و امکان بهره وری عموم از تدریس میسر است؛ مرز این دو فضا گاه با طاق نمای میان حیاط ها تعیین می گردد، مانند مدرسه سلیمانیه در هم جواری مسجد جامع عباسی.

گونه چهارم : مدارسی که کارکرد خصوصی دارند؛ این مدارس با توجه به رویکرد بانی، به جز در زمان مراسم ملی  مذهبی و اقامه نماز صرفا برای آموزش و اقامت مورد استفاده قرار می گیرند، مانند مدرسه شیخ علی خان زنگنه

نتیجه گیری

در مدارس صفویه، مدرسه سازی گسترش یافت و فضاهای آموزشی و اقامتی با تعداد بیشتر و کیفیت بالاتر در مدارس صفوی شکل گرفتند. با توجه به اینکه آموزش از انعطاف پذیری زیادی برخوردار بود، کالبدمعماری مدارس صفوی نیز انعطاف پذیرتر شد و از حیاط، ایوان ها، و حجره های طبقه همکف نیز به عنوان فضای آموزشی و مباحثه استفاده می شد. به همین منظور حیاط هایی حیات بخش و وسیع، ایوان هایی بزرگ و حجره هایی با اشکال و دسترسی های متنوع و عمدتا پستودار و ایوانچه هایی در جلو حجره رو به حیاط شکل گرفت.

از طرفی در مدارس صفویه با توجه به اهمیت و جایگاه ویژه آموزش در نگاه حاکمان، ارتباط فضای عبادی و فضای آموزشی از تنوع بیشتری برخوردار بود؛ و مدارسی دارای مسجد و یا فضای عبادی محدود و یا در کنار مسجد ساخته می شدند. در ارتباط شهر یا روستا مدارس صفویه تحولاتی رخ داد و مدرسه معمولاً در قالب یک عضو از مجموعه ای ساخته می شد بر این اساس مدارس صفوی با فضای عمومی شهری به سه صورت پیوند یافتند  ادغام مدرسه در کنار فضای شهری ضمن حفظ استقلال مدرسه  ادغام مدرسه درون فضای شهری و ادغام مدرسه با بنایی شهری در هم جواری با فضای شهر در برخی مدارس صفویه نیز با توجه به رویکرد بانی آن، ارتباط مدرسه با عرصه عمومی در سطح ناچیزی بود.

منابع:

Safavid Characteristics

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی