مدرسه چهارباغ
مسجد مدرسه چهارباغ اصفهان یکی از مهمترین و شاخصترین بناهای دوره صفوی می باشد که حدفاصل خیابان چهارباغ و کاروانسرای عباسی اصفهان قرار دارد.
تاریخچه مدرسه چهارباغ
مدرسه چهارباغ اصفهان در فاصله سالهای 1116 تا 1126 ه.ق به دستور شاه سلطان حسین و با حمایت و نظارت مستقیم وی، برای تدریس و تعلیم طالب علوم دینی بناشده است.
این مدرسه را حاصل شکوفایی سازمانهای تعلیماتی شیعه و جزء شاهکارهای هنر اسلامی میدانند.
معماری مدرسه چهارباغ
- مساحت مدرسه چهارباغ ۹۵ × ۹۰ با صحنی ۵ / ۶ × ۵ / ۵ مترمربع است.
- فرم مربع حیاط کاملا قابل تشخیص و سمبل خلوص و منطق است.
- پلان معماری مدرسه چهارباغ اصفهان ایستا، منظم و دارای محور تقارن است.
- این مدرسه دوطبقه و دارای طرح چهار ایوانی و ادامه دهنده سنت معماری تیموری است.
در این میان میزان پشتیبانی مالی بانیان بر ابعاد و اندازه ها، مصالح، ظرفیت، اسکان طلاب و تزئینات این مدرسه تأثیرگذار بوده است.
عناصر و اجزاء معماری مدرسه چهارباغ
ورودی
- مدرسه چهارباغ دو ورودی اصلی و فرعی در جبهه غربی و شمالی دارد. موقعیت ورودی اصلی مدرسه عقب تر از لبه معبر است و با ایجاد فضایی سرپوشیده فضای حرکتی معبر را از مکث ورودی جدا کرده است.
- سردر ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان به پهنای ۷ متر و ارتفاع ۱۶ متر، کتیبهای با کاشی سفید معرق دارد.
- ازاره ها و سکوهای دو طرف سردر ورودی از سنگ مرمر مرغوب و تمام بدنه آن و مقرنس کاری زیر طاق ها از بهترین نوع کاشیکاری دوره صفویه است.
- بعد از دروازه ورودی مدرسه چهارباغ هشتی و درگاه هایی تعبیه شده است که به صحن، ایوان غربی و فضاهای جانبی راه پیدا می کند.
- دیوار کوتاهی از مرمر در مقابل ورودی، از هشتی جدا شده و دسترسی به حیاط را از دو سمت با شکستگی زیبا مهیا کرده است.
- متناسب با اقلیم گرم و خشک اصفهان ، وجود باغچه و نهر آب که از زیر ایوان غربی وارد شده است در ایجاد فضایی سرسبز و بانشاط کارایی دارد.
- این نهر بعد از جریان یافتن در مجرای سنگی به عرض حدود ۶ متر از زیر ایوان شرقی خارج می شود و به عنوان یک هواکش مصنوعی برای گذر جریان بادهای مناسب، محیط مطبوعی را فراهم و از نور خورشید، بهترین استفاده را برای اطراف مدرسه چهارباغ اصفهان تأمین می کند.
صحن
- چهارگوشه مدرسه چهارباغ با چهار فضای هشت ضلعی ساخته شده که علاوه بر گردش ملایم دید از نظر بصری عملا امکانی برای ایجاد حجره های بیشتر پدید آورده است
- نمای کلی هر ایوان مدرسه چهارباغ اصفهان نیز یک قاب مستطیل شکل عمودی با طاق جناغی است که با ایوانچه های حجرات در یک راستا قرار دارند
- از نظر تناسب معماری و زیبایی طرح کاشی کاری، گنبد مدرسه چهارباغ (گسسته نار) بعد از گنبد مسجد شیخ لطف الله قرار دارد و دارای ابعاد وسیع تری نسبت مسجد تمام جبهه رو به قبله را دربرگرفته و گنبد پشت ایوان جنوبی ، در دوره تیموری ، دو پوسته است
- در داخل دو پوسته آن علاوه بر خشخاشی ، سیستمی از چوب به صورت پره دیده می شود . گنبدخانه با طرح هشت ضلعی دارای محراب با منبری از مرمر سفید است که ازطریق درهای خاتم کاری به شبستان راه پیدا می کند.
حجرات
- مدرسه چهارباغ در چهار ضلع صحن و در دو طبقه ساخته شده و دارای در و پنجره چوبی، طاقچه و رف است.
- طبقه همکف برای سه تا پنج طلبه و امورات آنها شامل ایوانچه و نشیمن در جلو و یک پستودارای صندوقخانه و بالاخانه محل دنجی برای مطالعه است.
- طبقه اول برای طلاب درس خارج که ارتباط کمتری با دیگر طلاب داشتند ساخته شده است
- در ضلع شمال غربی ، حجره شاه سلطان حسین واقع شده است که به شرکت در مباحث دینی با علمای بزرگ پرداخت و در همانجا به دست افغانها به قتل رسید
- مدرسه چهارباغ اصفهان در دوران رونق خود، حدود چهارهزار طلبه داشته که در دوره ظل السلطان املاک موقوفه آنها به مصرف شخصی وی رسید و باعث شد تا وسیله معیشت طلاب قطع و به ناچار ترک تحصیل کرده و منجر به خالی شدن حجرات شود.
تزیینات مدرسه چهارباغ
در میان معماری مدرسه های قدیمی ایران مدرسه چهارباغ عمده ترین و مهم ترین تزئینات کاشی کاری را دارد که در بیشتر بخشهای بنا به صورت نقش های گوناگونی خودنمایی می کند و به گنجینه ای از هنر کاشی کاری در عهد صفوی تبدیل شده است. سایر تزئینات شامل نقاشی و تذهیب، درها و پنجره های مشبک چوبی و گره چینی شده، نقره کار ، قلمزنی و تزئینات با سنگ مرمر است که درخور توجه هستند.
انواع کاشی و مصالح سنتی در معماری مدرسه چهارباغ اصفهان
کاشیهای هفت رنگ
این تکنیک در مدرسه چهارباغ اصفهان به شکل وسیع و در اغلب سطوح و عناصر داخلی مانند ایوان ها (رسمی بندی ها) ، لچکی ها ، طبقه بندی های فوقانی، فضای داخلی گنبد در جبهه جنوبی، در بالای مناره ها (قسمتی از بدنه) و در بخشی از استوانه گنبد به عنوان کتیبه یا تزئینات صرف به کار رفته اند. .
کاشیهای معرق
این نوع کاشیها در سطوح خارجی، داخلی و عناصر الحاقی مدرسه چهارباغ با پیچیدگی به کار برده شده است؛ مانند کاربندی ها، قطاریندی ها ، مقرنس ها و دیگر عناصر ساختمانی همچون گنبد، مناره ها و پوشش هشتی به طور مجزا یا در ترکیب با انواع کاشی ها به کار رفته است. همچنین ، سردر مزین به کاشیهای ریز و ظریف همراه با مقرنس های پرنقش ونگار با کاشی معرق است که بخش ورودی بنا را تشکیل می دهد.
کاشی های معقلی
کاشیهای ترکیب شده با آجر در مدرسه چهارباغ اصفهان محدود و صرفاً در جرزها، دهنه ها، لنگه طاقها، کتیبه ها، اطراف پاگرد گنبد و در مدخل شمالی به کار رفته است.
کاشیهای فتیله
کاشی های پیچ به رنگ فیروزه ای و به صورت سه وجهی در اطراف سردر اصلی و به صورت منفرد در اطراف محراب مسجد روی پایه هایی از سنگ مرمر به فرم گلدانی در مدرسه چهارباغ قرار گرفته اند.
گره چینی (مشبک)
پنجره های چوبی گره چینی شده در قسمت های مختلف ( ایوان ها، بالاخانه، مناره و حجره ها) مدرسه چهارباغ اصفهان وجود دارد. همچنین کتیبه منقوش بر غرفه های فوقانی مدخل مدرسه با منبت چوپ اجرا شده است.
این تزئینات در روی درهای چوبی موجود در حجره ها ، در شبستان ایوان جنوبی و مهم ترین آنها در مدخل شمالی مدرسه چهارباغ به کار برده شده است.
تزئینات سنگی
ستونهای گلدانی در ورودی و کتیبه سنگی موجود در جبهه شرقی ایوان شمالی نیز از نمونه های حجاری سنگ به صورت ساده در مدرسه چهارباغ است. در هشتی مدرسه چهارباغ اصفهان یک ظرف بزرگ سنگی قرار دارد با حجاری بسیار ظریف که شاهکار هنر سنگ تراشی و خوشنویسی است. هم چنین، كف هشتی با سنگ مرمر پوشانده شده است.
تزئینات گچبری
این نوع تزئین در مقرنس ها و رسمی بندی های حجره های مدرسه چهارباغ دیده می شود که بر زمینه آبی یا قهوه ای و با نفوش گیاهی آراسته شده است.
تزیینات فلزی
تزئینات فلزی در دو لنگه اصلی مدرسه چهارباغ اصفهان از جمله بهترین نمونه های صنعت قلمزنی دوره صفوی و نمونه والای هنر و صنعت است.
نقوش هندسی
نقوش غالب در مدرسه چهارباغ هندسی و دایرة المعارف مصوری از اشکال و فرمهای تجریدی با تنوع زیاد است. تزئین دیوار با کاشی معرق و نقوش هندسی گره شامل نقش مایه های ستاره، ترنج، طبل، پیلی( به صورت حاشیه)که در وسط آن پنجره مشبکی با نقوش شش ضلعی قرار دارد و نیز در حیاط های هشت ضلعی، قابی با نقش هندسی گره چهارترنج آراسته شده که به صورت شاه گره است . هم چنین، تزئین دیوارهای اطراف جرزهای سردر (رو به خیابان چهارباغ) با کاشی های معرق ظریف و نقوش هندسی گره (شاه گره) ظریف پرکار است.
نقوش گیاهی
سردر مدرسه چهارباغ با کاشی معرق و نقوش گیاهی اسلیمی و ختایی به صورت تؤامان تزئین شده و شامل عناصری چون شاخه اسلیمی، نیم اسلیمی، سراسلیمی، اسلیمی ماری، گل شاه عباسی، غنچه و برگ است. دیواره های شمالی و جنوبی ورودی، بالای سکوها، برخی لچکی های ایوان ها، گنبد و محراب با کاشی معرق و نقوش گیاهی اسلیمی ( تاک و انگور ) و ختایی تزئین شده است. نقش گلها و شاخه ها انتزاعی و تجریدی است که بر بستری آبی، فیروزه ای و لاجوردی اجرا شده اند.
کتیبه ها
در دوره صفویه تشیع به صورت مذهب رسمی دربرابر فقهای سنی قرار می گیرد که در واقع نمود آن در مدرسه چهارباغ اصفهان در خطوط ثلث (حاشیه دور ایوان ها ، سردر ورودی ، گریو گنبد) و بعضاً کوفی بنایی که روی کاشی خشت و معرق به نگارش درآمده است، می توان مشاهده کرد که یکی از ویژگیهای آن توجه و تأکید بر نقش مایه های هندسی لوزی و مربع هم به عنوان کادر و هم به عنوان تک نقش هندسی در ترکیب بندی ( با رنگ سفید یا زرد ) است.
نتیجه گیری
مدرسه چهارباغ از نظر کالبدی در مقیاسی وسیع از سبک چهارایوانی پیروی کرده اند که در دوره های سلجوقی و ایلخانی نیز مرسوم بوده است. سنجیدگی ورودی در مقام یک واحد معماری، ظریف تر و بلندتر شدن سطح زیربنای دیوارها و پایه ها (نسبت به دوره های قبل) از نشانه های معماری تیموری و خصیصه ای است که نظر معماران ادوار بعدی را به خود جلب کرد.
مدرسه چهارباغ اصفهان یک ورودی اصلی ( غرب ) و یک ورودی فرعی ( شمال ) هم راستای معبر و بدون بیرون زدگی دارد هشتی مستطیل شکل چهارباغ از دو سمت با شکستگی به دیگر فضاها دسترسی دارد گوشه های صحن در مدرسه چهارباغ شامل چهار حیاط هشت ضلعی در چهار گوشه است. متناسب با اقلیم گرم و خشک نهر فرشادی در مدرسه چهارباغ اصفهان اجرا شده است. نمازخانه و مسجد در مدرسه چهارباغ تمام جبهه روبه قبله را دربر گرفته است.
حجرات مدرسه چهارباغ به صورت جفت در دو طرف هر ایوان قرار گرفته است و دسترسی به حجرات طبقه بالا ازطریق پلکان چهارگوشه بنا و ایوانچه های مرتبط صورت می گیرد. از عوامل مؤثر در شکوه و زیبایی معماری مدارس، به تزئین و آرایش بناها می توان اشاره کرد.
از سوی دیگر ، کاشیکاری مدرسه چهارباغ اصفهان را نیز باید نهایت ذوق و تجربه هنر کاشیکاری زمان به شمار آورد. تکنیک کاشی معرق و هفت رنگ در مدرسه چهارباغ وسیع تر و در اغلب سطوح مدرسه به کار رفته است. در مدرسه چهارباغ اصفهان نقوش گیاهی و هندسی به صورت مجزا و مشخص و در حالتی از سادگی روحانی در تزئینات کاشی دیده میشوند. کتیبه های چهارباغ خطوط ثلث و کوفی بنایی با مضامین قرآنی و آیات ، سوره ها و احادیث روی کاشیهای خشت و معرق است.
منابع
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه