مزار و مسجد قطب الدین حیدر

مزار و مسجد قطب الدین حیدر در شهر تربت حیدریه در استان خراسان رضوی قرار دارد. قطب الدین تنها فرزند ابوبکر فرزند سلطانشاه سالوری از شاهزادگان ازبک و از تبار خاقان ترک بوده است.

تاریخچه مزار و مسجد قطب الدین حیدر

مزار و مسجد قطب الدین حیدر را در سال 958 هجری شمسی ساخته شده است. قدمت این بنا به دوره تیموریان می‌رسد. بیشتر حاکم‌ها به معماری خاص این بنا توجه ویژه‌ای می‌کردند و اکنون یکی از بناهای فاخر آرامگاهی ایران است. در دوره صفویه و در سال 993 هجری شمسی سلطان محمود تربتی دستور داد تا آرامگاه را مرمت کنند. به همین خاطر می‌شود سبکی از معماری صفویه را هم در این بنا دید. مزار قطب الدین حیدر را در سال 1310 در لیست آثار ملی ایران ثبت کردند.

معماری مزار و مسجد قطب الدین حیدر

• مزار و مسجد قطب الدین حیدر شامل آرامگاه قطب‌الدین حیدر و ایوانی از مسجد جامع قدیم است.
• مقبره قطب‌الدین در میان محوطه زیر گنبد قرار گرفته و ضریح چوبی آن دارای تاریخ ۹۸۷ هجری قمری است و در امتداد فضای ورودی آن نیز محرابی تعبیه شده است.
• بنای موجود در چندین دوره تاریخی مورد توجه قرار گرفته است به نحوی که شالوده آرامگاه به احتمال زیاد در دوره تیموری با گنبد دو پوسته گسسته استوار بر تاق نماهای شانزده گانه ایجاد شده ست.
• در دوره صفویه در سال ۱۰۲۳ هجری قمری به همت خواجه سلطان محمود تربتی نیز تغییراتی در معماری آن صورت گرفته است.
• در ضلع غربی آرامگاه ایوان مسجد جامع قدیم جلب نظر می‌کند.
• بنای مسجد جامع آجری است و تاریخ بنای آن که بر سنگ سیاه و لوح مانندحک شده نشان دهنده سال ۱۰۴۵ هجری قمری است و بانی ساخت مسجد نیز خواجه عبدالله فرزند درویش علی تربتی ذکر شده است.
• مشتمل بر ايواني مرتفع, ورودي و محوطه زير گنبد است اين مزار كه در اصل از بناهاي دوره تيموري است با گنبد دو جداره استقرار بر طاق نماهاي شانزده گانه ايجاد شده است.
• در دوره صفويه در زمان شاه عباسي در سال 1023 هجري به همت خواجه سلطان محمود تربتي حاكم تربت با مصالح سنگ و گچ و بسيار مستحكم مرمت و بازسازي شده است.
• پوشش زيرين سقف مزار و مسجد قطب الدین حیدر در فضاي داخلي مزين به تقوشي هندسي بسيار ممتاز دارد به خط كوفي لا اله الا الله و محمد رسول الله و اسامي تعدادي از عرفا حكاكي گرديده است.
• 

• در جانب باختري گنبد خانه آرامگاه، مسجدي با يك ايوان آجري بلند به عرض 18 متر و يك قوس تيزه‌دار در وسط قرار دارد.
• بر روي جرزهاي پهن ايوان روي هم  در پنج طبقه، پنج طاق نما ايجاد شده است.
• در امتداد جايگاه مستطيل شكل كتيبه بالاي سردر، دو قاب مربع نيزبربالاي آخرين طاق نما جاسازي شده است.
• در ايوان مزار و مسجد قطب الدین حیدر، كتيبه‌اي سنگي به خط « محمد يوسف الحسيني » وجود دارد. براساس اين كتيبه، مسجد مزبور در سال 1045 هـ.ق. و در زمان شاه عباس اول نيز مرمت شده است.
• در اين مجموعه، حوض‌خانه زيبايي قرار دارد كه به شدت لطمه ديده است.
• صحن كوچك مزار و مسجد قطب الدین حیدر داراي چند حجره دو طبقه است.
• مزار و مسجد قطب الدین حیدر مشتمل بر ایوانی مرتفع، ورودی و محوطه زیر گنبد است که فضایی به صورت گنبد خانه با وسعت حدود 100 متر شکل گرفته که شکل نقشه آن در نمای خارجی به شکل چلیپایی است.
• بنای اولیه مزار قطب الدین، چهارضلعی بود و سقفی گنبدی و دوپوسته داشت.
• از هر طرف این بنا ایوانی به طرف بیرون ساخته بودند.
• در دوره صفویان بخش‌های جدیدی به این بنا اضافه کردند و بنای اولیه تغییر کرد. ساختمانی را در شرق آرامگاه ساختند. در طرف غرب این آرامگاه هم مسجدی را می‌بینید که قدمتش به دوره شاه عباس اول صفوی می‌رسد.
• در این دوره ایوان شمال را تکمیل‌تر کردند و به شکل امروزی‌اش درآمد.
• بلندای ایوان ورودی آرامگاه در این بنا توجه هر گردشگری را به خودش جلب می‌کند.
• ازاره ایوان را با سنگ‌های مرمر تزیین کرده‌اند.
• سقف نیمه‌گنبدی و تیز ایوان هم تماشایی است که آن را از جنس گچ ساخته‌اند.
• رسمی‌بندی‌های رویش نشان از معمارهای اصیل ایرانی دارد
• معماری اسلامی ایوان مسجد هم چشم‌نواز است.
• دیوار مزار و مسجد قطب الدین حیدر با آجر پوشانده‌ شده است.
• حجره‌ها و طاق‌های کوچکی در طبقه‌های بالایی ایوان مسجد به چشم می‌خورد.
• ایوان پشتی تنها بخش باقی‌مانده از بنای اولیه آرامگاه است.
• در گذشته حوض‌خانه‌ زیبایی در این آرامگاه بود که متأسفانه فقط می‌شود بنایی تخریب‌شده از آن را دید
• در قسمت دیگر مزار و مسجد قطب الدین حیدر کاروانسرایی است متعلق به دوره قاجار که هر دو بناهای ذکر شده (مسجد و کاروانسرا) سالها بعد از ساخت مزار قطب الدین حیدر ساخته شده و دلیل این توسعه میدانی، خیل عظیم زائران ومشتاقان این عارف بوده است.

سخن آخر

قطب الدین حیدر یکی از عارفان معروف اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم بود. او در سال 618 هجری قمری درگذشت. نقل است که او پسر سالور خان ازبک پاشاه نجار بوده است، که از شهر ترکمنستان به زاوه مهاجرت کرده و در همان شهر به خاک سپرده شده است و مزار و مسجد قطب الدین حیدر یکی از مکان های بازدید شهرستان تربت حیدریه شده است.

اهالی شهر به حرمت او نام شهر را ابتدا به تربت قطب الدین حیدر و بعد به تربت حیدری و سرانجام به تربت حیدریه تغییر دادند. این مجموعه تاریخی و فرهنگی، در تاریخ 15 دی ماه، سال 1310 خورشیدی با شماره 175 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منابع:

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی