مسجد ساوه از قدیمی ترین مساجد ایران در شهر ساوه است و طی دوره های مختلف توسط هنرمندان ایرانی تزئین و مرمت شـده اسـت به طوری که نوسازی های انجام شده موجب شده اثری از بنای اولیه مسجد در روزگار کنونی باقی نماند.
تاریخچه مسجد ساوه
خصوصیت این بنای تاریخی-مذهبی آن است که نمودهایی از سه مقطع تاریخی (قبل از اسلام، قرون اولیه اسلامی و دوران صفوی) در آن دیده می شـود. آثـار و بقایای موجود بیانگر این است که مکان مسجد فعلی در دوران ایران باستان، آتشکده بوده و در دوره اسلامی تبدیل به مسجد شده است.
در دو گوشه ضلع جنوبی مسجد ساوه، ساختمانی است خشتی و گلی به شکل علامت بعلاوه، (متقاطع) که از وجود آتشکده در روزگار پیش از اسلام حکایت دارد. تا به حال به طور دقیق تاریخ بنای مسجد جامع ساوه تعیین نشده، اما قدیمی ترین شیء که در این مجموعه پیدا شده، کتیبه هایی است که در سده ۴ هجـری قمـری نوشته شده اند.
بنابراین مسجد ساوه حداقل ۱۰۰۰ سال قدمت دارد. مسجد جامع ساوه در طول تاریخ تغییرات زیادی کرده؛ گنبدخانه مسجد که از قدیمی ترین بخشهای آن است، سده های چهارم و پنجم در ضـلع جنـوبـی بنـا شده، مناره مسجد متعلق به سده ششم است و ایوان غربی در سده هشتم ساخته شده است.
معماری مسجد ساوه
- مسجد جامع ساوه تماماً از خشت و گل ساخته است که در نوع خود بی نظیر می باشد.
- این مسجد مشتمل بر یک صحن و گنبدی در جنوب، دو ایوان، یک مناره، چند شبستان، محراب هایی متعدد و قدیمی با خطوط کوفی و دو محراب از دوره صفویه با خط ثلث است.
- مسجد ساوه دارای شبستان ها و دهلیزهای زیبای آجری است که هر چشمه به عرض ۵ ٫ ۳ و طول ۲۰ متر میباشد و از آثار سـده ششـم و عصـر سـلجوقیان بـه شـمار می رود.
- محراب آن دارای کتیبه های متعدد عمودی و افقی است که سه جانب آن را فرا گرفته و روی آن سوره هایی از قرآن (سوره قدر، اخلاص، جمعه) به خط ثلث و کوفی گچبری شده است.
- در ضلع غربی میان شبستانهای این بنا، ایوان باشکوه و رفیعی قرار دارد و در هر جانب این ایوان، حجرهای با درگاه تنگ و کوتاه نمـودار است.
- گنبد مسجد جامع ساوه به قطر ۱۴ و ارتفاع ۱۷ متر میباشد که ساق یا گردنه گنبد ۴ متر ارتفاع دارد و آراسته به کاشی های معقر میباشد.
فضاهای مسجد ساوه
مسجد جامع ساوه در دوره های مختلف توسط هنرمندان ایرانی تزئین و مرمت شده، اثری از بنای اولیه مسجد در روزگار کنونی باقی نمانده است. مسجد ساوه که تماماً از خشت و گل ساخته شده از صحن و گنبدی در جنوب، دو ایوان، یک مناره، چند شبستان، محراب هـای متعـدد و قدیمی با خطـوط کوفی و دو محراب از دوره صفویه با خط ثلث در زمینی به وسعت ۴۲۰۰ متر مربع تشکیل شده است. شبسـتان هـا و دهلیزهای زیبای آجـری آن از آثـار سـده ششـم و عصـر سلجوقیان به شمار می رود. شکل پلان مسجد غیر متقارن میباشد.
ایوان ورودی
سردر ورودی مسجد ساوه در چوبی و شیشه های رنگی اش است که در قرن هفتم که این مسجد آنقدرها هم تاریخی نبـود، در ورودی و مجموعـه سـرد ، درست روبـه روی گنبدخانه قرار داشته و برای پا گذاشتن به صحن مسجد باید از یک طاق رفیع و ۲ منـاره در دو طرفش، می گذشتند. ۲ منـاره مسجد جـامع سـاوه، قـدیمی ترین جفت مناره در سردر مساجد خواهند بود.
ایوان مسجد ساوه
مسجد جامع ساوه دارای دو ایوان وسیع است که در ضلع جنوبی و غربی حیاط قرار دارد. سازندگان این بخش ها، نمای بیرونی آنها را با آجر و کاملا هنرمندانـه تزئین کرده اند. پیرامون ایوان ها نیز شبستانها و حجره هایی ساخته شده که از آنها به عنوان محل عبادت و استراحت استفاده می شد.
دهلیزهـا و راهروهـای بـزرگ، این شبستان ها را به یکدیگر متصل می کند که هر راهرو با عرضی برابر با ۳ متر و ۵۰۰ سانتی متر و طول تقریبی ۲۰ متر ساخته شده است. آجرهای چهارگوش نیـز کف راهروها را فرش کرده و آن را زیبا و تماشایی ساخته است. در سمت راست ایوان واقع در ضلع غربی مسجد، راه پلـه اکوچک و باریک قرار دارد که درواقع راه ورودی به پشت بام مسجد است شبستان و راهروها نیز پوشیده از سقفی از گنبدی شکل است که با استفاده از کاهگل ، سطح بیرونی آنها پوشیده شده است.
محراب
این مسجد شامل ۶ محراب بوده است. داخل محراب و ربرروی ردیف اول نوشته ها آیه ۲۵۴ سوره مبارکه بقره (آیه الکرسی) به خط ثلث گچبری شـده کـه قسمتی از آن از بین رفتـه است.
در ردیف بعدی آیه ۲۳۸ سوره بقره به خط ثلث گچبری شده است. بالای کتیبه مذکور ودر هشت لوزی شکل کلمه (علی) هشت بار به خط کوفی تکرار شده است اساسا گچ به عنوان عنصری شکل پذیر کاربرد وسیعی در بناهای تاریخی خصوصا تزیین مساجد داشته است به همین دلیل مسجد جامع ساوه نیز از این ماده در سطح گسترده ای در بخـش هـای مختلف شامل گنبد خانه اصلی وشبستان های جبهه جنوبی و محراب استفاده گردیده و آثار بدیعی به وجود آمده است.
مناره
در گوشه شمال شرقی و بیرون از مسجد ساوه ، منارهای رفیع و آجری مربوط به دوره سلجوقی واقع شده است. قسمت پایین این مناره ساده و قسمتهای بالایی آن با نقوش آجری مزین شده و بر اساس شواهد و مستندات، به مرور زمان قسمتی از آن تخریب یا ریزش کرده است و ارتفـاع فعلی آن ۱۴ متر و با قطر ۳،۵ متر می باشد.
راه پله ای مارپیچ که به نقوش متنوع و برجسته مزین شده، امکان دسترسی به نوک مناره را فراهم می آورد. در قسمت پایین منار جملـه «لا نبی بعد محمد» سه بار به خط کوفی بنائی با آجر نوشته شده است. درزیر حاشیه دو کتیبه ای وجود داشته که به خط ثلث در تاریخ ۵۰۴ هجری بوده است.
صحن
حیاط مستطیل مربع شکل و حوضی هشت ضلعی بزرگ نیز در وسط صحن مسجد جامع ساوه قرار دارد که دلنشین و دوست داشـتنی جلـوه مـی کنـد و چهـار باغچـه با درختانی بلند در آن خودنمایی می کنند.
شبستان
این مسجد دارای سه شبستان میباشد در جبهه شرقی مسجد نیز تعدادی شبستان با طاقهای بلند وجود دارد ودارای طاق نمای محرابی شکل میباشد در ایـن جبهه نیز تغییر و تحولاتی بسیار صورت گرفته است.
گنبد خانه
گنبد خانه مسجد جامع ساوه با تناسبات معماری اسلامی ایرانی قرینه سازی و گوشه سازی زیبا به ارتفاع حدود ۱۷ متر بنا گردیده است. تزیینات کاشی کاری زیر گنبد و برگرداندن آن در پوشش خارجی زیبایی جلوه خاصی به این بنا بخشیده است.
سخن آخر
در شهرهای اسلامی لازم است برجسته ترین نماد معنوی شهر مساجد باشند لذا میبایست این بناها آیینه ی تمام نمای دین و فرهگ اسلامی را در قالـب بـروز جلوه های بصری از قبیل استفاده بیشتر از فرمها و هندسه های منظم و توجه به مرکزیت و رعایت اصل سلسله مراتب و … باشد.
در مساجد امروزی اصل سلسله مراتب و استفاده از هندسه کمتر مورد توجه قرار گرفته و توجه به مساجد قدیمی از بین رفته است ما می توانیم ویژگی های لازم برای یک فضای روحانی که عبارتند از درون گرایی، آرام بخش بودن، فضای خلوت و انس با معبود و هندسه خاص و فرم و انتظام در فضاهای مسجد را با الگوبرداری از مساجد تاریخی مانند مسجد ساوه بیشتر جلـوه داده و از آن بهره ببریم.
رفتارها و الگوهای معماری زیبا مسجد جامع ساوه مانند توجه به محور قبله، مرکزیت، رعایت اصل سلسله مراتب حرکتی، هدایت انسان از طریق محورهای فضایی، قرارگیری هندسه در خـدمت جهـت، آرایش هندسه فضاها، دارا بودن کالبدی ساده، وحدت بخش بودن، رعایت اصل سادگی و هماهنگی مواد و مصالح و ترکیب رنگ و هندسه است.
منابع:
Saveh Friday Mosque is located in Saveh, Iran
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه