گنبد اورچین یکی از شاهکارهای معماری اسلامی ایران است که به عنوان نمادی از هنر و خلاقیت بی‌نظیر معماران ایرانی در قرون وسطی شناخته می‌شود. این گنبد با طراحی خاص و ساختار هندسی منحصر به فردی که دارد نه تنها در زیبایی‌اش بلکه در تعادل و هماهنگی عناصر ساختمانی‌اش نیز تحسین‌برانگیز است. گنبد اورچین به خاطر ساختارهای فضایی و تزئینات هنری خود در تاریخ معماری ایران جایگاهی ویژه دارد. این بناها با نمایی خیره‌کننده و جزئیات دقیق، داستانی از فرهنگ و سنت‌های غنی این سرزمین را روایت می‌کنند. در ادامه با ما همراه باشید زیرا به بررسی ویژگی‌ها، تاریخچه و اهمیت گنبد اورچین خواهیم پرداخت.
معرفی گنبد اورچین
معرفی گنبد اورچینگنبد اورچین با ارتفاع بلند و ظاهر شبیه به کله قند مضرس از خانواده گنبدهای رک مضرس به شمار می‌رود. این نوع گنبد به صورت پله‌پله ساخته می‌شود و قسمت‌های فوقانی آن به صورت یکنواخت بر روی قسمت‌های زیرین قرار می‌گیرد. معمولاً این گنبدها در مقایسه با انواع دیگر گنبدهای ایران ارتفاع بیشتری دارند.
اگر ناحیه‌ای فرضی در جنوب غربی ایران در نظر بگیریم که راس آن شهر شوشتر و قاعده آن خط واصل بین جزیره خارک و بروجرد باشد، می‌توان گفت نقاط واقع در این مثلث در گنبدسازی، سبک مضرس را دنبال کرده‌اند. سفرنامه‌نویسان غربی نیز به این گنبدها اشاره کرده و آن‌ها را در زبان انگلیسی به عنوان “گنبد آناناس” و در زبان فرانسه به نام “Domes aveoles” می‌نامند.
به نظر می‌رسد در گذشته تعداد انواع گنبد مضرس زیاد بوده و امروزه تنها در ایران و عراق به یادگار مانده‌اند. از نظر ظاهری گنبد اورچین شبیه گنبد رک مخروطی است که بر روی آن پلکانی دوردار قرار دارد. این نوع گنبد عمدتاً در مقابر و آرامگاه‌ها کاربرد داشت.
خاستگاه معماری گنبد اورچین
تاریخچه گنبد اورچین به عصر سلجوقی (سده‌های هفتم و هشتم هجری قمری) برمی‌گردد. این دوران به عنوان یکی از اوج‌های هنر و شکوفایی معماری ایران در دوره اسلامی شناخته می‌شود.
معماران این دوره، عواملی مانند چهار ایوانی و تالار مربع گنبددار را توسعه دادند. به طوری که اساس معماری مذهبی و برخی بناهای غیر مذهبی را تشکیل داد. در کنار بناهای مذهبی، آرامگاه‌ها و مقابر نیز در این دوره با معماری مذهبی همگام شدند و جایگاه خود را در میان مردم پیدا کردند.
معماران بناهای آرامگاهی در دوره سلجوقی با تکیه بر تجربیات پیشین، الگوهای جدیدی برای آینده ایجاد کردند. در این دوره، گنبدسازی در بناهای آرامگاهی، جنوب ایران به سبک خاصی دست یافت. گنبد اورچین یا مضرس در این دوران به عنوان نوع جدیدی از گنبدها به وجود آمد.
نحوه ساخت گنبد اورچین
نحوه ساخت گنبد اورچینگنبد اورچین عمدتاً با آجر ساخته می‌شود و به جز گنبد توئیل بغداد که از سنگ ساخته شده، سایر گنبدهای مضرس معمولاً با ورق‌های گچ و آهک و کاشی نره پوشش داده می‌شوند. این پوشش‌ها به ویژه در گنبد سلیمان بن علی گناوه که وسعت سطوح جانبی را امکان‌پذیر کرده به راحتی قابل کاشی‌کاری هستند.
طرز ساخت گنبدهای رک مضرس به این صورت است که ابتدا بالای بام با استفاده از چوب به شکل مخروط قالب‌بندی می‌کنند. سپس از پشت قالب، آجرها را بر اساس قاعده درونی گنبد می‌چینند و قاعده بیرونی را به شکلی دلخواه، چه کوکبی و چه کثیرالضلع می‌سازند.
به همین ترتیب با اتکا به قالب، گنبد به صورت زینه به زینه بالا می‌رود. این روش به سازندگان این امکان را می‌دهد تا گنبد را حفظ کنند و از عناصر مختلف برای تزئین آن استفاده بهره ببرند، بدون اینکه به تمامیت و توازن بنا آسیبی برسد. نمونه‌ای از این نوآوری در گنبد سلیمان بن علی بندر گناوه مشاهده می‌شود.
نحوه پوشش در گنبد اورچین
در گنبدهای دوپوش گسسته، پوسته زیرین که نمایانگر پلان معکوس گنبد اورچین است، نقش سازه‌ای و زیبایی‌شناختی دارد. این پوسته توسط عناصر عمودی (خشخاشی‌ها) با گنبد بیرونی یک سیستم یکپارچه را تشکیل می‌دهد و بار گنبد بیرونی از طریق همین عناصر به پوسته زیرین منتقل می‌شود. در نهایت وزن گنبد اصلی از طریق پوسته زیرین به جداره‌های بنا منتقل شده و سازه در حالت تعادل باقی می‌ماند.
در گنبد اورچین ساختار سازه‌ای گنبد به گونه‌ای است که پیوند زینه‌ها با مصالح گچ مرغوب و آجر مقاوم آب‌خوار برقرار می‌شود. ارتباط بین معکوس داخلی و زینه‌های بیرونی به گونه‌ای است که زینه‌ها بسیار هندسی و دقیق طراحی شده‌اند. بنابراین خود گنبد نقش سازه‌ای مهمی در حفظ تعادل ایفا می‌کند.
در گنبد اورچین زیر گنبد باز است و ارتفاع خیره‌کننده آن با تزیینات منحصر به فردش، تاثیری شگفت‌انگیزی بر بیننده می‌گذارد. بر خلاف بناهای با گنبد مستوی که غالباً دو گنبد دارند، بناهایی که با گنبد مضرس ساخته می‌شوند، معمولاً فقط یک گنبد دارند، به طوری که سقف اتاق همان پشت گنبد است.
نحوه عملکرد تارک در گنبدهای اورچین
نحوه عملکرد تارک در گنبدهای اورچیناز نظر فنی یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های سازه‌ای گنبد اورچین، حفظ تعادل آن‌ها است. برای این منظور، قرینه‌سازی دقیق باید رعایت شود. معماران این نوع گنبدها، راه‌حلی پیدا کرده‌اند که شامل قرار دادن وزنه سنگین، یعنی تارک گنبد در زینه آخرین است. این روش به حفظ تعادل گنبدهایی که قاعده آن‌ها به شکل کثیرالضلع است، کمک می‌کند و در بسیاری از این گنبدها اثری از تارک دیده نمی‌شود.
افزایش ارتفاع گنبد اورچین با استفاده از عنصری مانند تارک، جلوه نمادین و سمبلیک گنبد را بیشتر می‌کند. شکل تارک گنبد بسته به فرهنگ و اعتقادات منطقه، اشکال متفاوتی به خود می‌گیرد. تارک‌ها می‌توانند به اشکال کروی مضرس، کروی ساده، استوانه‌ای، مثلثی و حتی فلزی طراحی شوند.
قرارگیری تارک بر روی گنبد، بدون تغییر در ساختار سازه‌ای گنبد، اهداف معمار را که شامل حفظ تعادل، افزایش ارتفاع، خلق جلوه‌ای نمادین و تأکید بر آسمان شهری منطقه است، محقق می‌سازد و در نهایت خلوص و سادگی معماری ایرانی را به تصویر می‌کشد.
عوامل مؤثر فرهنگی، تاریخی، عرفانی و هندسی در شکل‌گیری گنبد اورچین
ساختار گنبد اورچین به معماران بومی نسبت داده می‌شود و این سبک به عنوان گنبدسازی روستایی شناخته می‌شود. اما این تصور از روستایی بودن این سبک قابل قبول نیست. بومی بودن آن برای سرزمین‌های بین‌النهرین و خوزستان قابل تامل است.
زیرا طراحی و ساخت این گنبدها در حفظ تعادل و تقارن به دقت فراوانی نیاز دارد. این ویژگی‌ها گنبدهای مضرس را از ابنیه روستایی ایران متمایز می‌کند. علاوه‌بر این شباهت‌هایی که میان نقشه گنبدهای مضرس و برخی آثار مقدس قدیمی وجود دارد، نشان‌دهنده قدمت این گنبدها است.
به‌ویژه نقشه گنبد اورچین مشابه نقشه اصلی ساختمان زیگورات‌ها است که در آن نیز قاعده مربع اصلی در طبقات مختلف تکرار می‌شود. این نقشه زیگورات‌ها همچنین ارزش سمبلیک دارد و هر طبقه با ابعاد کاهش‌یابنده، برای برگزاری مراسمات خاصی برای خدایان مختلف یا نیایش‌های مخصوص طراحی شده است.
گونه‌شناسی در گنبدهای اورچین
گونه‌شناسی در گنبدهای اورچینگنبدهای کوکبی
در گنبدهای کوکبی مانند شیرمرد ممسنی و میرمحمد خارک، وجوه جانبی مقاطع زینه‌ها به سادگی طراحی شده‌اند. در گنبد سلطان زبیده و امامزاده عبدالله در شوشتر تا سطح فوقانی، وجوه جانبی به شکل نیم‌طاس درآمده و ابتکارات دیگری نیز بکار رفته است. یکی از معایب نماسازی گنبد اورچین این است که هرچقدر هم که در زینه‌های اولیه، زوایای جانبی به صورت منفرجه ساخته شوند؛ در زینه‌های نهایی این زوایا به تدریج حاده خواهند شد و وجوه جانبی زینه‌های آخر به شکل صفحه‌های مستوی در می‌آید.
در گنبد شیرمرد ممسنی این مشکل وجود دارد، اما در گنبد میرمحمد خارک، برای رفع این مشکل در زینه دوم، قاعده گنبد را تغییر داده‌اند و تعداد اضلاع کوکبی قاعده را کاهش می‌دهند تا وجوه جانبی زینه‌های مختلف به شکل یکنواخت‌تری درآید. همچنین در گنبد سلطان زبیده در زینه پنجم و هشتم با ساخت زوائد نیم‌هرمی از تعداد اضلاع قاعده کاسته شده است.
گنبدهای کثیرالضلع
در گنبدهایی که با این سبک مضرس ساخته شده‌اند، سطوح جانبی زینه‌ها معمولاً کمی مقعر هستند، به‌جز در گنبد سلیمان بن علی گناوه که نمای محدبی دارد. در این نوع گنبدها به ندرت نمای مستوی در سطوح جانبی زینه‌ها مشاهده می‌شود. در طراحی سطوح جانبی غالبا از نقش طاق‌نما استفاده شده و بر یال‌های زینه، یعنی نبش‌های آن نقش ستون ایجاد شده است. بیشتر گنبدها از لحاظ شکل بیرونی به صورت مخروطی در نظر گرفته می‌شوند، اما در گنبد امامزاده جعفر بروجرد، گنبدها به شکل شلجمی طراحی شده‌اند. به طور کلی گنبد اورچین بر فراز بناهای مکعبی یا چند ضلعی قرار دارند.
سخن پایانی
گنبد اورچین با طراحی منحصر به فرد و ساختار هندسی خیره‌کننده‌اش نه تنها نمادی از هنر و معماری ایران باستان بوده، بلکه نمایانگر ارتباط عمیق فرهنگ، تاریخ و عرفان این سرزمین نیز است. این گنبدها به عنوان شاهکارهایی از مهارت‌های معماری به ما یادآوری می‌کنند که چگونه انسان‌ها با استفاده از خلاقیت و دانش خود، می‌توانند آثار جاودانه‌ای خلق کنند که نه تنها زیبایی را به ارمغان می‌آورند، بلکه روح و هویت فرهنگی یک ملت را نیز به تصویر می‌کشند. بیایید همچنان به حفظ و نگهداری این میراث‌های ارزشمند ادامه دهیم و به نسل‌های آینده منتقل کنیم.
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
بدون دیدگاه