گنبد نار یا کروی یکی از ویژگی‌های بارز معماری ایران است که در نقاط مختلف کشور دیده می‌شود. این گنبدها به خاطر طراحی ویژه‌ای که دارند، معمولاً دارای دو پوسته هستند. این دو پوسته فضای خالی، بین آن‌ها ایجاد می‌کند که در حفظ دمای داخلی و کاهش تبادل حرارتی بسیار موثر هستند. همچنین جریان هوا بین دو پوسته از آسیب رسیدن به بنا و رطوبت جلوگیری می‌کند.
در این نوع گنبدها ضخامت پوسته‌ها به تدریج از پایین به بالا کاهش می‌یابد و به صورت پله‌ای شکل می‌گیرند. علاوه‌بر این برای زیبایی بیشتر، ممکن است یک پوسته دیگر روی این پله‌ها اجرا شود. این طراحی نه تنها از نظر سازه‌ای کارآمد است، بلکه به زیبایی ساختمان نیز کمک می‌کند.
معرفی گنبد نار
معرفی گنبد نارگنبد نار یکی از رایج‌ترین و شناخته‌شده‌ترین انواع گنبدسازی در ایران است. این نوع گنبد به شکل کروی طراحی شده و گنبد بسیاری از مساجد مهم کشور از جمله گنبد مسجد جمعه، مسجد امام و مسجد الله وردیخان در اصفهان، مسجد جامع یزد و مدرسه آقابزرگ در کاشان به این شکل ساخته شده است. گنبدهای این مساجد معمولاً به صورت دو پوسته ساخته می‌شوند، به این معنا که دو گنبد بر روی هم قرار گرفته‌اند.
در این ساختار پوسته زیرین باربر است و پوسته بالایی بیشتر به منظور زیبایی و مقابله با عوامل جوی طراحی شده است. یکی از دلایل استفاده از دو پوسته در گنبدسازی، توجه به مقیاس ساختمان در شهر است. گنبدهای بزرگ و بلند اهمیت یک بنا را نشان می‌دهند. به طوری که باید با مقیاس کلی شهر همخوانی داشته باشند و از نقاط مختلف شهر دیده شوند. به همین دلیل گنبد فوقانی را بلندتر می‌سازند، در حالی که پوسته زیرین در ارتفاع کمتری اجرا می‌شود تا تالار زیر گنبد ناهمگون و شبیه تونل عمودی به نظر نرسد.
دلیل دیگر، کاهش ضخامت گنبد زیرین به سمت نوک گنبد است تا وزن آن کاهش یابد. این طراحی باعث می‌شود تا گنبد به شکل پله‌ای درآید (شبیه به گنبد یخچال‌ها) و برای پوشاندن این ناهمواری‌ها، گنبد دوم بر روی آن ساخته می‌شود. گنبدهای دو پوسته از لحاظ کاهش تبادل حرارتی بین فضای داخلی و خارجی نسبت به گنبدهای یک پوسته عملکرد بهتری دارند.
همچنین هوای نسبتاً راکد بین دو پوسته مانند یک عایق عمل کرده و از تبادل حرارت جلوگیری می‌کند. اما نکته مهم این است که هیچ فضایی نباید در ساختمان وجود داشته باشد که به حالت حبسی درآید، زیرا رطوبت موجود در هوا می‌تواند در شب‌ها یا زمان‌های سرد به آب تبدیل شود و به مصالح آسیب برساند. بنابراین تهویه هوای بین دو پوسته همیشه باید برقرار باشد.
اجزای تشکیل‌دهنده گنبد نار
اجزای تشکیل‌دهنده گنبد ناربرای آشنایی بیشتر با عناصر اصلی گنبد نار در زیر به توضیح مختصری از آن‌ها می‌پردازیم:
تهرنگ
تهرنگ به طرح اولیه یا پلان گنبد اشاره دارد. به طوری که این اصطلاح در مبحث گنبد نار به عنوان نمای کلی و طراحی اولیه آن شناخته می‌شود.
گنبدخانه
گنبدخانه به فضایی گفته می‌شود که گنبد بر روی آن قرار می‌گیرد و به شکل مکعب طراحی شده، به عبارتی دیگر گنبدخانه همان فضای زیرین گنبد است.
بشن
بشن نیز سازه‌ای به شکل مکعب است که گنبد بر روی آن نصب می‌شود. این سازه به عنوان پایه اصلی گنبد عمل می‌کند.
چپیره
چپیره بخشی از ساختار گنبد است که در آن، سطح مقطع چهارگوش به دایره تبدیل می‌شود. این تبدیل به وسیله گوشه‌سازی انجام می‌گیرد تا گنبد بتواند به درستی بر روی بشن قرار گیرد.
چنبره
با کمک این جز یک لایه پوششی بر روی چپیره ایجاد می‌شود. سپس پوسته بیرونی (خود) گنبد بر روی آن قرار می‌گیرد.
آهیانه
اگر یک برش عمودی از گنبد بزنید و به اجزای داخلی آن نگاه کنید، در انتهای فضای داخلی پوسته‌ای به شکل بیضی مشاهده می‌شود که به آن آهیانه می‌گویند. این پوسته ممکن است کوتاه یا بلند باشد.
خود
خود یا پوسته بیرونی علاوه‌بر اینکه پوشش نهایی گنبد است، فواید دیگری نیز دارد. این پوسته به افزایش ارتفاع گنبد، کاهش اختلاف دما بین فضای داخلی و خارجی و مهار فشارهای جانبی آهیانه کمک می‌کند.
توق
توق که به نظر ممکن است نام عجیبی باشد از آهن ساخته شده و در بالاترین نقطه گنبد نار قرار می‌گیرد. این عنصر در زمان بارندگی از ورود آب جلوگیری می‌کند و همچنین می‌توان با وصل کردن طناب به توق از آن برای پاکسازی و مرمت گنبدها استفاده کرد.
انواع گنبد نار از نظر سازه‌ای
انواع گنبد نار از نظر سازهایگنبد نار در معماری ایرانی و اسلامی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود:
گنبدهای باربر
در این نوع گنبد، کل پوسته‌ی آن باربر است. به عبارت دیگر ساقه و اجزای دیگر مانند خویخان (فضای خالی بین دو پوسته) و الوارهای چوبی در انتقال نیرو به جرزها و پایه‌ها نقشی ندارند. گنبد دوپوسته نمونه‌ای از گنبدهای باربر است. به طوری که این گنبدها دو پوسته‌ی درونی و بیرونی دارند که ممکن است مقاطع متفاوتی داشته باشند. این دو پوسته تا قسمت شکرگاه به هم متصل هستند و از آنجا به تدریج از هم جدا می‌شوند. در گنبد نار پوسته‌ی داخلی معمولاً باربر است و پوسته‌ی بالایی به عنوان تزئینات و مقابله با عوامل جوی عمل می‌کند. آرامگاه سلطانیه زنجان یکی از نمونه‌های قدیمی گنبدهای دوپوسته‌ی پیوسته است. همچنین گنبدهای دوپوسته به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- کاملاً گسسته: این دسته شامل انواع ناری و رک است که دو پوسته‌ی کاملاً مجزا دارند و به وسیله‌ی عناصر خشخاشی به هم متصل می‌شوند.
- کاملاً پیوسته: بهترین مثال این نوع گنبد مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان است.
- میان‌تهی: مانند برج اردستان و مسجد جامع یزد.
گنبدهای غیر باربر
در این گنبدها تاق‌های باریکه باربر وجود دارند که وظیفه‌ی تبدیل چهارگوش به دایره را بر عهده دارند. بنابراین پوسته‌ی این گنبدها در انتقال نیرو نقشی ندارد و غیر باربر محسوب می‌شود.
گنبد نار در معماری ایرانی
گنبد نار در معماری ایرانیگنبد نار یکی از عناصر کلیدی و مهم در معماری ایران است که در بسیاری از بناهای تاریخی از جمله مساجد، آرامگاه‌ها و کاخ‌ها به چشم می‌خورد. در معماری ایران، انواع گنبد به طور کلی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند:
گنبدهای آجری:
این نوع گنبدها رایج‌ترین نوع در معماری ایرانی هستند و معمولاً با استفاده از روش پیش‌رونده ساخته می‌شوند. گنبدهای آجری به دلیل در دسترس بودن مصالح و قابلیت شکل‌پذیری بالا، در بسیاری از بناها کاربرد دارند.
گنبدهای سنگی:
گنبدهای سنگی نسبت به گنبدهای آجری کاربرد بسیار کمی دارند و معمولاً با استفاده از روش متقاطع ساخته می‌شوند. این گنبدها به دلیل استحکام و زیبایی خاصی که دارند در برخی از بناهای مهم و تاریخی بکار رفته‌اند. گنبدها نه تنها زیبایی بناها را دوچندان می‌کنند، بلکه نقش مهمی در طراحی و عملکرد سازه‌ها دارند.
گنبد نار در معماری اسلامی
گنبد نار در معماری اسلامیگنبد نار در معماری اسلامی نقش بسیار مهمی دارد و در بسیاری از بناهای تاریخی اسلامی مانند مساجد، آرامگاه‌ها و کاخ‌ها به وفور دیده می‌شود.
گنبد در مساجد
گنبد نار به عنوان یکی از عناصر اصلی معماری مساجد شناخته می‌شود و معمولاً بر روی ایوان یا شبستان اصلی مسجد قرار می‌گیرد. این گنبدها نمادی از آسمان و عظمت خداوند به شمار می‌روند و فضایی معنوی و روحانی را دوچندان می‌کنند.
گنبد در آرامگاه‌ها
در آرامگاه‌ها نیز گنبد اهمیت ویژه‌ای دارد و معمولاً بر روی قبر شخصیت‌های محترم و مورد احترام قرار می‌گیرد. این گنبد نمادی از جاودانگی و آرامش است و به زائران احساس صلح و سکون می‌دهد.
گنبد در کاخ‌ها
گنبدهای نار در کاخ‌های اسلامی نیز کاربرد دارند. به طوری که در برخی از این کاخ‌ها گنبد نار به عنوان نمادی از قدرت و ثروت سلطنتی بکار می‌رود و به زیبایی و شکوه بنا می‌افزاید.
مصالح تشکیل‌دهنده گنبد در معماری
مصالح تشکیل‌دهنده گنبد در معماریگنبد نار در گذشته که هنوز هم در کشور ما پابرجا هستند، معمولاً با توجه به اقلیم و منطقه‌ای که در آن قرار دارند از نظر مصالح، تفاوت‌های جزئی دارند. به‌طور کلی در دوران گذشته استفاده از خشت، گل، آجر، سنگ و چوب در ساخت بناها از جمله گنبدها بسیار رایج بوده است.
در بحث تزئینات گنبد نار مصالحی که در ساخت گنبدهای مختلف بکار می‌رفته، جلوه خاصی به آن می‌بخشیده است. همچنین در بسیاری از بناها، استفاده از کاشی‌های رنگی مانند کاشی گنبد در بخش بیرونی گنبد و آینه‌کاری و گچ‌بری در بخش داخلی بسیار دیده می‌شود.
در معماری معاصر استفاده از مصالح قدیمی چندان رایج نیست و به‌کارگیری آن‌ها نیز کمی دشوار شده است. امروزه مصالحی مانند فلز، شیشه، بتن و حتی مواد پیشرفته‌تر به این عرصه وارد شده‌اند. اما این بدان معنا نیست که دیگر سبک‌های قدیمی و مصالح خشت و گلی را نمی‌بینیم؛ بلکه مصالح مدرن به ما کمک می‌کنند تا شرایط را برای ساخت آسان‌تر و بهتر کنیم.
سخن پایانی
سخن پایانیگنبد نار یکی از محبوب‌ترین و شناخته‌شده‌ترین انواع گنبدسازی در ایران است. این نوع گنبد فرم کروی شکلی دارد و به عنوان پوشش اصلی سقف بسیاری از مساجد مهم کشور از جمله گنبدهای مسجد جمعه، مسجد امام، مسجد الله وردیخان در اصفهان، مسجد جامع یزد و گنبد کاشان و مدرسه آقابزرگ در کاشان استفاده شده است.
گنبدهای این مساجد به صورت دو پوسته طراحی شده‌اند؛ به این معنا که دو گنبد بر روی هم قرار گرفته‌اند. در این ساختار پوسته زیرین معمولاً باربر است و پوسته رویین به منظور زیباسازی و محافظت در برابر عوامل جوی عمل می‌کند. در نهایت این آثار باستانی ریشه در دوران پیش از تاریخ دارند و همچنان به عنوان یکی از عناصر کلیدی معماری ایرانی شناخته می‌شوند.
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
بدون دیدگاه