Mosque architecture

معماری مسجد

معماری مسجد به عنوان عبادتگاه پیروان اسلام در هنر جایگاه ویژه ای دارد. تجلی انوار حق که در عالم هستی و کاینات به ظهور رسیده است توسط هنرمندان مسلمان در معماری پرمعنای خود جلوه گر شده است. معماران اسلامی با نیت نزدیکی  و در جوار حضرت حق کوشیده اند تا روح معنویت اسلامی را در بناهای خود نمایش دهند و در تک تک اجزای آن مظاهر الهی را به نمایش گذارند.

معماری اسلامی با مساجد آغاز می شود، پس می توان گفت: شاخصه های معماری کشورهای اسلامی بیش از هر چیز در مسجد تجلی یافته است که خود تجسم” بازآفرینی” و “تکرار” و هماهنگی و نظم و آرامش طبیعت است که پروردگار آن را به مثابه خانه همگی مسلمانان برای عبادت تعیین کرده است.

برای مشاهده نمونه کارهای طراحی و اجرای مسجد کلیک کنید.

معماری مسجد پیوند تنگاتنگی با عبادات روزانه مسلمانان دارد به شکلی که ادای نماز نیازی به مکانی خاصی ندارد اما  هنگامی که به اقدامی دسته جمعی تبدیل شد نیاز به فضایی برای انجام ان آشکار شد از این رو  معماران و هنرمندان مسلمان در ساخت و طراحی مساجد نهایت خلاقیت و هنر خود را بی‌توجه به اجر مادی آن به کار بردند. ویژگی های معماری مسجد اسلامی در ایران سکوت و آرامش باشکوه الهی را به نمایش می گذارد که نشان از ذوق سرشار زیبایی‌شناسی است و منبعی جز ایمان مذهبی و الهام آسمانی نمی‌تواند داشته باشد.

معماران و هنرمندان همواره در مسجد سازی ایرانی، به‌گونه‌ای عمل کردند که گاه حتی از نصب نام و نشان خود نیز غافل شده‌‌اند بر این اساس زیبا ترین و جاودانه ترین شاهکارهای هنری خود را در مساجد، زیارتگاه ها و اماکن مقدس به نمایش گذاشته اند. معماری مسجد ایرانی بازتاب تاریخ ایران و اسلام است منظره و تصاویر ترکیبی عالی از رنگ ها، طرح های هندسی و تقارن هایی است که چشم بازدیدکنندگان را به خود جلب می کند تقریبا در ساختارفیزیکی همه مساجد برخی ویژگی های مشترک وجود دارد و در بیشتر موارد، رنگ آبی قلب و زبان معماری مسجد است.

به طور کلی، معماری مسجد در ایران ترکیبی ازتقارن ، طرح های هندسی و رنگ های زنده است. معماری مساجد در ایران به دلیل ساختارهای هندسی ، مصالح و سبک های خاص هر مکان متفاوت است این مساجد اغلب دارای ساختارهای بسیار پیچیده ای هستند که در آنها از رنگ ها، کاشی ها و طرح های نمادین استفاده می شود.

برای خرید کاشی مسجدی کلیک کنید.

تاریخچه ساخت و معماری مسجد

پیامبر اکرم (ص) پس از هجرت به مدینه به منظور تشکیل جامعه اسلامی و استقرار نظام اعتقادی و اجتماعی اسلام، رسما دولت اسلامی را در این شهر بنیان نهاد. براین اساس پیامبر (ص) مسجد را به عنوان نخستین پایگاه و مجتمع مسلمانان برای پرداختن به چنین اموری برگزید. پس زمینی انتخاب و ساختن مسجد آغاز شد. مسجدی ساده و بی پیرایه و بسیار ابتدایی بود.

زمینش از ریگ و دیوارهایش از خشت، منبرش درخت بنی و سقفش از شاخ و برگ درختان بود. طرح  مسجد که برای نخستین بار جهت اقامه نماز ساده و بی پیرایه توسط پیامبر اکرم (ص) و یارانش در مدینه ساخته شد، فضایی محصور بود که بخشی از آن سر باز و بدون اسمانه و بخشی دیگر برای جلوگیری از تابش آفتاب سر پوشیده بود.

یعنی زمینی که  درون آن یک شبستان ستون دار در سوی قبله دارد این طرح مسجد ساده، الگوی همه مسجدهای سده های نخست و پس از آن، کشورهای مسلمان نشین شد. در ایران با این الگو مسجدهای فهرج، تاریخانه دامغان ، جامع ساوه، جامع نایین و اردستان، اصفهان و شوشتر و بسیاری جاهای دیگر ساخته شد و  این الگو همچنان پایدار ماند و هرگز کنار گذارده نشد.

با توجه به معماری مسجد ایرانی، می توان اشاره کرد که به طور کلی معماری پیش از اسلام در ساخت مساجد در ایران بسیار موثر بوده است. مساجد در ایران  اولین بناهایی بودند که بلافاصله پس از فتح ایران توسط مسلمانان در قلمرو ساسانیان ساخته شد و مسجد جامع فهرج یزد یکی از اولین مساجدی است که به قرن اول دوره اسلامی نسبت داده شده است.

ویژگی های معماری مسجد اسلامی با ویژگی های  معماری ساسانی تا حدی یکسان است  است به طوری که در ابتدا برخی از محققان آن را بنایی ساسانی می دانستند. این مسجد مشابه بنای ساسانیان در دامغان، دارای طاق لوله ای با قوس بیضی شکل  و ستونهای ضخیم گرد با ارتفاع سه و نیم متر و قطر دو متر و حیاطی (میانسرا) که همراه با رواق ها و شبستان ها در جهت  مکه ساخته شده است.

و در عین سادگی ساختار کلی این مسجد، استفاده از مصالحی مانند آجرهای قرمز بسیار شبیه به بناهای دوره ساسانی است.

ویژگی های معماری مسجد اسلامی

مسجد محل عبادت و نماز است انسان در تلاش است تا به شهر معنوی مهاجرت کند و از جهل به افسانه برسد و از طریق این راه روح او کشف می شود. مساجد و عمدتا مساجد ایرانی از الگوی معماری با ویژگی های مشترکی پیروی می کنندکه ضمن ایجاد لذت بصری، سفری در معنویت را به انسان القا می کنند.  که این الگو  شامل عناصر مشترکی مانند شبستان ، مقصوره ، منبر، گنبد، گلدسته ، صحن، رواق و محراب هستند که در جهت قبله ساخته شده اند.

• نور یکی از ویژگی های اصلی معماری ایرانی و به خصوص معماری مسجد است، نمادی از حکمت الهی و تجلی خداوند که در خانه او که مسجد است، جلوه می کند در  نتیجه از کاشی های براق و صیقلی روی کف و گاهی آیینه کاری در سقف برای ایجاد بازتاب زیبا از نور استفاده می شود.
• از دیگر ویژگی های معماری مسجد استفاده از رنگ ها و فرم ها است که در طول زمان  جایگاه ویژه خود را حفظ کرده است:

-رنگ سفید نماد وجود مطلق از طریق نور به دست می آید و نشان دهنده کثرت است که با وحدت ارتباط ذاتی دارد.

-رنگ لاجوردی که نشان از آرامش و پاکی دارد در معماری مسجد وسعت آسمان را به تصویر می کشد.

– رنگ فیروزه نماد تقدس و رنگ زرد که روشن ترین رنگ و و تصویر کننده نور و روشنایی است نمادی از بصیرت را به جلوه می آورد.

-رنگ سبز  با ترکیب زرد و آبی، نشانه آرامش و امید و آمیزه ای از علم و ایمان را به ناظر القا می کند.

• استفاده از آب با حضور حوض در صحن مسجد از ویژگی های شاخص در معماری مسجد است که نه تنها نماد و اساس زندگی است بلکه پلیدی ها را پاک می کند. کاربرد متفاوت آب در مسجد بر سیالیت و ضعف بناهایی که انسان ها برای ابدیت خود می سازند می افزاید و بازتاب بنای مسجد در حوض آینه ای برای ناظر ایجاد می کند.

عناصر مشترک مسجد که از دیگر ویزگی های معماری مسجد در تما ادوار به شمار می آیند شامل:

محراب با رنگین کمان و رواق قوسی با کوهی که منعکس کننده طبیعت است مقایسه شده است.

گلدسته  ها که با مفهوم تمرکز نور، یکی از اجزای  معماری مسجد است که در گذشته به عنوان راهنمای عابرین پیاده در بیابان و نماد بیدار شدن روح خفته ساخته شده است.

بیشتر بخوانید : گلدسته در معماری سنتی مساجد ایران (ویژگی ها و اجزاء تشکیل دهنده گلدسته مسجد)

گنبد که اساس آن یک دایره است با تقسیم منظم تصویری از یک کل که بی نهایت است یعنی همه خلقت های جهان با کثرت همزمان نشان دهنده وحدت وجود خداوند است.

و استفاده از درخت توبا که نمادی از بهشت است برای تزیین طراحی داخلی مسجد بهترین انتخاب  است.

در نهایت می توان گفت: طرح مسجد در هر مکان با توجه به سنت های منطقه ای آن زمان و مکانی که در آن ساخته شده است شکل میگیرد در نتیجه، سبک، چیدمان و دکوراسیون داخلی مسجد می تواند بسیار متفاوت باشد با این وجود به دلیل عملکرد مشترک مسجد به عنوان محل اقامه نماز جماعت، ویژگی های معماری مساجد در  جهان خاص و متنوع خواهد بود ظاهر می شود.

آرایه ها و تزیینات در معماری مسجد

بحث معماری مسجد بدون پرداختن به تزیینات ناقص می باشد زیرا تزیینات جزو لاینفک معماری ایرانی اسلامی است و بخش عمده ای از آن به تزیینات اختصاص یافته و عملکرد وسیع و ارزشمندی در راستای اهداف معماری مسجد اسلامی و حتی در شکل گیری و دوام و بقای آن دارد.

این تزیینات می تواند شامل کوچکترین اجزای معماری با کاربرد انواع مصالح در ساده ترین صورت ممکن تا کلی ترین و عمده ترین بخش های معماری با انواع و اقسام مصالح در پیچیده ترین شکل های مختلف هندسی و انتزاعی با روش گوناگون باشد. اما دلیل و علت استفاده از تزیینات برای معماری مسجد بیان فضای قدسی است  و در واقع هنرمند اسلامی با تاسی به مبانی دینی و اعتقادی تلاش نموده با کمک این تزیینات فضای آرام بخش ، روحانی و معنوی ایجاد کند از این رو با شناخت بصری این تزیینات معماری تعریف می شود .

یکی از مجموعه های کامل دربرگیرنده تزیینات، مساجد در ایران و بناهای متبرکه وتک بناهای مهم میباشند که شاخص های انواع تزیینات و تجلی گر معماری ایرانی اسلامی با توجه به نوع فرهنگ و جامعه مذهبی آن باشد . الگوهای تزئینی ، به تمام معنا ، بخشی از هویت معماری ما هستند.

اگر لاماسوس (گاوهایی با سرهای ریش دار) را از دروازه ملت های تخت جمشید، نقوش و مقرنس های باشکوه را از معماری مسجد امام و یا الگوهای گنبد را از مسجد شیخ لطف الله حذف کنیم  آنجاست که ترکیب طبیعت و ساختار معماری قطع و نقص می شود. نقوش تزئینی نقش بسزایی در ساختار هویت معماری ما دارد و در معماری مسجد در بین همه هنرهای معماری ایرانی از جایگاه ویژه ای برخوردار است.

شیوه های تزیینی کار شده در معماری مسجد نخستین اسلامی پیش از هر چیز به دلیل گوناگونی خود چشمگیر است. کاشی کاری، منبت کاری روی چوب، نقاشی و گچبری، آینه کاری، استفاده از مقرنس ها و کاربندی ها و… از تزیینات رایج بوده اند. سنگ تراشی بسیار کمتر کار شده است.

از شیشه به رنگ های مختلف بیشتر در پنجره ها استفاده شده، پنجره ها غالبا با سنگ یا گچ تزیینی مشبک شده بودند و پیچیدگی چشمگیری داشتند، احتمالا از قالیچه ها و بافته ها نیز برای تزیین بهره گیری می شده شکوه و زیبایى معمارى ایرانى در دوره اسلامی به تزیینات ان بستگی دارد این تزیینات که به شکل کاشی هفت رنگ و معرق، گچبری و آینه کاری و… به جلوه درآمده است و دنیایی سرشار از زیبایی و خلاقیت را عرضه کرده است.

بیشتر بخوانید: کاشی هفت رنگ چیست؟ (مراحل ساخت و اجرا)

کاربندی و مقرنس :

هندسه و نقوش اسلامی، تجلی تقدس در معماری مسجد است. نقوش شکسته هندسی یا گره و یا نقوش اسلیمی مانند  مقرنس ها و کاربندی ها همگی در فرهنگ و هنر اسلامی دارای جایگاه خاصی بوده و رمز و راز بسیاری در محتوا و مظاهر طراحی آنها نهفته است. از همین رو این نقوش در معماری ایرانی به ویژه در نمای مسجد کاربرد گسترده ای پیدا کرده اند.

بیشتر بخوانید: مقرنس کاری چیست؟ (مقرنس کاری در معماری)

رسمی بندی:

رسمی بندی یکی از انواع روش ها در طراحی معماری سنتی و یکی از انواع هنر کاربندی محسوب می شود که  با هدف تزیین و پوشش بناها جهت تقسیم سطح سر درب، زیرگنبد ، ایوان ها و… به اشکالی مانند شمسه ، ترنج  پاباریک و هفتی تبدیل می شوند و در مراحل بعدی با تزییناتی همچون کاشی هفت رنگ ، کاشی معرق و  یا آجر و… پوشیده می شود.

بیشتر بخوانید: رسمی بندی در معماری مسجد (رسمی بندی چیست)

کاشی و کاشی کاری :

از آن جا که صورتگری و مجسمه سازی و  ترسیم اشکال جاندار در اسلام  مکروه شمرده شده است هنرمند مسلمان در تزیین مساجد شکل گل و گیاه را تغییر داده و حالتی نمادین به آنها بخشیده است ، این امر تشاتی از توجه به قوانین شرع مقدس و پیروی از آن توسط هنرمند مسلمان است.

نکته قالب توجه در اینجا این است که آنها در این مورد به اوصاف بهشت نیز نظری داشته اند. و در این راستا نقوش اسلیمی وارد کاشی کاری ایرانی شد و این نقوش زیبا در طرح کاشی سنتی که همواره زینت بخش معماری این سرزمین به ویژه مساجد بوده است به خوبی نمود یافته.

کاشی کاری در ایران از مهمترین مظاهر بروز مفاهیم معنوی و عرفان در هنر به شمار می رود و طرح کاشی ایرانی سنتی در تزیینات مساجد و اماکن مذهبی ما  رکن اصلی را ایفا می کند البته این تزیینات اغلب در طراحی  نمای بیرونی مسجد کاربرد  داشته است ، ولی در نمای داخلی مسجد هرچه ساده تر ، پسندیده تر است و افراط در این زمینه ها نیز سیب تضعیف روح اسلامی در معماری مسجد خواهد شد. در معماری مسجد ایرانی از کاشی تزیینی استفاده می شد.

که منجر به طراحی های خیره و مسحور کننده دیوارها و سقف ها شده است و استفاده از کاشی فیروزه ای از قرن 10 به خاطر رنگ محبوب فیروزه ای برای کاشی ایرانی لعابدار شناخته شد هنرمندان شروع به استفاده از تکنیک کاشی معرق در اواخر دوره ایلخانیان (قرن سیزدهم) کردند که در آن صفحات کاشی با برش کاشی ها با رنگ های مختلف براساس الگو و استفاده از گچ مایع به عنوان چسب ایجاد شد.

بیشتر بخوانید : کاشی کاری ایرانی (7 نوع کاشی سنتی ایرانی اسلامی)

کاشی معقلی در معماری مسجد:

هنر کاشی کاری معقلی را می توان مکمل کارها و تزییناتی دانست که در انواع نما سازیها و پوشش های خارجی و داخلی به کار گرفته می شود . از قرن چهارم و پنجم هجری برای زیبا سازی و نما سازی  ساختمانها ، از روش تزیینات آجری دور درج چینی بناها استفاده می شده است.

استفاده از هنر معقلی سازی که اساسا برای تزیینات نما چه در قسمتهای  خارجی و چه در بخشهای داخلی بناها به کار می رود ، پس از پیدایش هنرهای معرق و کاشی هفت رنگ در زمان تیموریان عمومیت یافته است . قدیمی ترین انواع معقلی تا چندی قبل در بنای مسجد جامع گوهرشاد مشهد که از جمله آثار آن دوره است ، وجود داشته و جدیدا بازسازی شده است

بیشتر بخوانید : کاشی کاری معقلی در معماری (کاشی معقلی چیست و کجا کاربرد دارد)

گره چینی :

در بسیاری از بناهای اسلامی به ویژه در مساجد یکی از تزیینات پر استفاده ، نقوش هندسی موسوم به گره چینی است که به اشكال ستارگان و خورشید بیشتر توجه داشته و علاوه بر جنبه نورانیت و زیبایی آنها از زینت ستارگان به عنوان یکی از نشانه های آشکار خداوند یاد شده است.

در قرآن کلمه شمس که از آیات خداوند است ۳۳ بار تکرار شده است . در نقش های گره چه بر کاشی کاری ، چه منبت کاری و چه مقرنس و کاربندی همه نقوش سرانجام به شمسه منتهی می شوند. قسمت عمده یک مسجد محراب آن است و مقرنس یک تزئین برجسته برای یک محراب است که ترکیبی از همه زیبایی ، شکوه و رمز و راز است.

گچبری:

گچبری در معماری مسجد اسلامی معمولا به عنوان یک هنر سنتی استفاده می شده است. تزیینات گچبری در معماری مسجد جامع عتیق در شیراز ، مسجد جامع نائین ، مقبره دوازده امام در یزد ، خانه سبزپوشان در نیشاپور به قرن سوم و چهارم هجری برمی گردد. گچبری مسجد جامع اصفهان  را می توان به عنوان  یکی از نمونه های شاهکار  گچبری مسجدی نام برد.

آجر

نقش آجر در معماری ایرانی از تاثیرگذارترین و پرجلوه ترین هنرهای تزیین معماری مسجد ایرانی به شمار می رود. هنرمند ایرانی از ابتدای کار  و از هنگام به کار گیری آجر که جز مصالح اولیه بنا به شمار می رفته، زیباترین نقش ها و طرح ها را هنگام ایجاد دیوارها و پوشش گنبد ها و ایجاد گوشوارها ، مقرنس ها و طاق نما ها خلق کرده است.

و در روند ان با اجرای گره چینی و آجر کاری شاهکارهای بی نظیری را به وجود آورده است. از دیگر تزیینات معماری ایرانی استفاده از آجرنمای مسجد در طراحی نما  و به کارگیری انواع ترکیبات این عنصر در چارچوب و قالب یک هندسه بسیار ساده اما غنی می باشد.

قوس

قوس نیز جزء جدایی ناپذیر از معماری مسجد ایرانی است. بنابراین در قسمت ورودی، تالار (شبستان) و سایر قسمتهای مساجد بسته به کارکرد معنوی آنها استفاده می شود. قوسها در معماری مذهبی ایرانیان قبل از اسلام و ساختار کلیساها (مخصوصاً محراب) نیز استفاده شده است.

رنگ

رنگ ها و نقش ها و به طور کلی تزیینات در هنر اسلامی دارای مفاهيم عرفانی خاصی هستند و هنرهای کاربردی در معماری مسجد اسلامی اغلب براساس تعالیم و الهامات دینی و معنوی پدید آمده اند. رنگ به ایجاد بافتی چشم نواز و رمزگون منجر می شودکه به واسطه ی عدم ، هرگونه زمینه ی صوری برای انحراف ، ذهن بیننده را به تعمق و سیر در مفاهیم اصیل آن جهان مثالی می کشاند.

در این دوره طیف گسترده ای از رنگهای مختلف ازجمله لاجوردی ،فیروزه ای ،زرد ، سفید ، سیاه ، قرمز، سبز قهوه ای و بادمجانی دیده می شوند از میان این رنگها لاجوردی ، فیروزه ای وزرد جایگاه خاصی پیدا می کندند.

تزیینات داخلی معماری مسجد شیخ لطف ا… نمونه بارز عصر صفوی است و به خوبی و به مقدار زیاد از رنگ زرد ولاجوردی و فیروزه ای استفاده شده است. تضاد مناسب این چند رنگ موجب شده طرحه ها ون قش ها در سطوح کاشی کاری جذاب تر وبهتر دیده شود رنگ در کاشی کاری های مساجد ،علاوه بر ایجاد توازن و تعادل ،جلوه ای از مفاهیم معنوی را نیز در خود دارند

ویژگی های کالبدی در معماری مسجد

یکی از شگردهای طراحی معماری مسجد استفاده از تناسبات قوی هندسی در پیکره و طرح آنهاست به طوری که پلان مسجد در ارتباط با نمای مسجد طراحی شده اند ؛ به ویژه از نظر تناسب این ارتباط تنگاتنگ است و اغلب از تناسبات طلایی استفاده شده است در ضمن اجرا معماری نیز به همین ترتیب هستند.

از این رو در هر مقیاس که ساخته شوند تماشای آنها برای چشم ناظر خسته کننده نیست و هیچ گونه بی قوارگی در وجود آنها دیده نمی شود، تناسبات طلایی البته در معماری سرزمین های دیگر نیز مورد استفاده قرار گرفته است، اما با دقت و گستردگی معماری ایرانی اسلامی برابری نمی کنند.

علاوه بر مطلب فوق برخی معتقدند که علاوه بر رعایت ابعاد استاندارد مسجد، ارتباط این تناسبات در پلان و نما چنان قوی است که  می توان از روی پلان بنایی را که نمای آن کلا از بین رفته و ویران شده است را بازسازی کرد . نکته مسلم دیگر این که تمام احجام و عناصر مساجد دارای فلسفه وجودی ملهم از تعالم قدسی و معنوی اسلامی اند .

گنبد خانه ها غالبا در دوره اسلامی دارای پایه های چهارضلعی و سپس هشت ضلعی و غیره بوده اند که تعبیر اندیشمندانه و عارفانه ای دارند، صورت هندسی پایه گنبد که مکعب شکل است می تواند خود الهامی از بنای کعبه باشد و در مرحله بعد چهار ضلعی تبدیل به هشت و شانزده و سی و دو و سرانجام دایره و گنبد آسمان است که بعضی افضل از بعضی دیگر است.

قاعده هشت وجهی گنبد کنایه از کرسی الهی و نیز عالم فرشتگان و قاعده مربع و چهار گوشه هم ، نماد جهان جسمانی روی زمین است . شکل خارجی گنبد نیز کنایه از جمال و گلدسته نیز نماد جلال الهی است.

عناصر و فضاهای معماری مسجد

شبستان در معماری مسجد

شبستان یا بخش سرپوشیده مسجد که در آن نماز گزارده می شود ، اندام اصلی همه مسجدهاست که معمولا دارای دو بخش زنانه و مردانه است . این دو بخش در مسجدها به گونه های مختلفی از یکدیگر تفکیک می شوند ؛ گاه به صورت شبستان ویژه زنانه در طبقه بالا ( بصورت نیم طبقه یا کمر پوش ) پیش بینی می شود و گاه با پرده یا هرگونه جدا کننده در تراز شبستان از فضای مردانه تفکیک می شود.

این شبستان غالبا با میانسرا ( حیاط ) همراه می شود ولی در عین حال مسجدهایی نیز وجود دارند که میانسرا ندارند مثل مسجد ایاسوفی ، مسجد کبود و مسجد شیخ لطف الله.

بیشتر بخوانید : شبستان مسجد (4 نوع شبستان در معماری مسجد)

محراب در معماری مسجد

محراب یعنی تورفتگی در دیوار رو به قبله که غالبا با تزیینات فراوان همراه است. متداول ترین دلیلی که برای وجودش اقامه شده این است که جهت برگزاری صفوف نماز را مشخص می کند. برخی نویسندگان توجیه دیگری را ارائه کردند که محراب ، ویژگی شاهانه ای بود که به ساختمان مساجد وارد شد، تا جایگاه خلیفه یا نماینده او را در مسجد متمایز کند.

دیدگاهی که گرابار درباره پیدایش آن ارائه می کند. این است که محراب معنایی نمادین دارد و پیدایی آن با هدف یادآوری حضور پیامبر به عنوان اولین امام مسلمین است. چون نخستین محراب در مسجد اموی مدینه ساخته شد.

ویژه : سفارش ساخت محراب مسجد

بیشتر بخوانید : محراب مسجد (یکی از 7 عنصر اصلی معماری مسجد)

منبر

درباره معنی واژه منبر گفته شده : « مکان بلندی که واعظ و خطیب از آن بالا می رود و به وعظ و خطابه می پردازد. منبر رفته رفته در جهان اسلام آنچنان جا افتاد که یکی از لوازم ضروری در دکوراسیون داخلی مسجد در عمده شهرهای بزرگ، از این رو در همه مساجد آدینه ( جامع ) منبر های باشکوهی به عنوان جایگاه خواندن خطبه و موعظه برای آنها و والیان آنها گذاشته شد.

منبرهای نخستین بسیار ساده و دارای چند پله بودند. اصولا منبر از دید ساختاری از دو مثلث مسطح در دو بدنه تشکیل می شد که در میان این دو ، یک ردیف پله قرار می گرفت که خطیب را به بالاترین قسمت که عرشه یا نشتگاه است می رساند. اما رفته رفته، بلندا و ریخت منبرها نیز دارای تغییرات گوناگونی شد.

صحن ( حیاط )

صحن یا حیاط از جهاتی برای هر بیننده ای مهمترین قسمت مسجد است. تأثیر معماری مسجد مستقیما به اندازه حیاط بستگی دارد . فضای عظیم خالی هر بیننده ای را متوقف می کند و او را متوجه این نکته می سازد که دنیای بی روح و کسل کننده روزمره را پشت سر گذاشته است. حیاط مسجد نیز همچون حیاط جلوی کلیساهای مسیحی اولیه ، خبر از وجود جرم می دهد و محدوده ای مقدس را مشخص می کند.

حتی اگر این محدوده عموما برای عبادت استفاده نشود. حیاط هیچ شکل از پیش تعیین شده ای نداشت. ولی شکل چهار گوش آن ، چه عریض باشد چه طويل ، غالب است . در شهرهای بزرگ ، حیاط پذیرای آن دسته از نمازگزاران روز جمعه که در حرم جا نمی شدند ، بود و حتی در مراکز کوچکتر در موقعیت های خاصی مانند اعیاد یا نمازهای متفرقه از این فضا استفاده می شده است . حیاط هیچگاه فضای مرده محسوب نمی شد .

گنبد در معماری مسجد

گنبد نیز یکی از عناصرو ویژگی های معماری مسجد اسلامی است و از نظر رنگ و شکل ، یکی از مهمترین نمادهای عرفانی جهان اسلام است. تیتوس بورکهارت ، دانشمند بزرگ هنر اسلامی ، معتقد بود که دیوارهای مساجد با کاشی های لعاب دار یا گچبری ظریف نقوش عربی یادآور راز حجاب است.

بیشتر بخوانید : معماری گنبد در مسجد (مراحل ساخت و تاریخچه گنبد)

ویژه: ساخت گنبد مسجد

گلدسته در معماری مسجد

کارکرد گلدسته دعوت مسلمین به نماز است. برجی بلند که یا بی فاصله ب مسجد چسبیده و یا در نزدکی ان ساخته شده است.گلدسته از سده یازدهم به بعد به عناصر الحاقی مسجد اضافه شده است و نکته جالب توجه این است که در هیچ یک از مساجد اولیه در شهر های کاملا اسلامی عراق بنایی برای دعوت به نماز ساخته نشده بود.

برای سفارش ساخت گلدسته کلیک کنید.

وضوخانه

مسلمانان قبل از برپایی نماز می بایست وضو بگیرند ، بنابراین امکانات وضو گرفتن در اغلب مساجد وجود دارد.خصوصا در ایران و هند فضای زیادی از حیاط با یک استخر بزرگ پر می شود که حکم نوعی منظره را هم دارد . این استخرها از فضای لخت حیاط می کاهند و فضایی رنگارنگ بوجود می آورند.

نمازخانه در معماری مسجد

در مساجد ایرانی در میانسرای ( حیاط ) مسجد ، سکویی وجود دارد که از کف حیاط قدری بلندتر است تا بعنوان معبر عمومی از آن استفاده نشود . این مکان در شبهای تابستان بعنوان نمازخانه استفاده می شود . همچنین در سوی قبله این فضا ، مکانی پایین تر  وجود دارد که همان محراب است و امام جماعت در آنجا به اقامه نماز می ایستد .

از بررسی جنبه های کمی فضاهای سنتی نتایجی برای مساجد ، امروزی بدست می آید که هنوز هم می توان از نسبتی که بین مساحت فضاها با هم بوده ، درس هایی را فرا گرفته ، برای مثال همواره شبستان اصلی بخش اعظم زیربنای مساجد سنتی  را به خود اختصاص می دهد ، و در درجه دوم ، مبانسرا جای می گیرد

معماری مسجد معاصر

مسجد خاص ترین، خالص ترین، آرمانی ترین و محتوا گراترین موضوع معماری کشورهای اسلامی است. اصالت دادن به موضوع ، مفاهیم و پایه های معنایی مندرج در بطن اصول و ایده های اسلام ضرورتی اساسی است. متاسفانه غفلت از این ضروریات ، امروزه در طراحی مسجد به صورت گرایشی مزمن در امده است ، طراحی مسجد مدرن در ایران  یعنی همان ” مصداق گرایی افراطی” توجه به مصداقی خاص و سرهم بندی چند عنصر و کالبد شناخته شده است.

معماری مسجد طراحی شده به سبک مدرن در کشورهای مسلمان نشین و بویژه در ایران دستخوش تحولات بسیاری شده است تا جایی که سبک های معماری که برای سده های بسیاری با موفقیت، پاسخگوی نیازهای جوامع پیشین بوده است، در اکثر مواقع به کناری نهاده شده و بجای آن آمیزه ای از سبک مدرن و سبک کلاسیک  نشسته است.

ایده برای طراحی معماری مسجد با این رویکردهای تازه الگوهای گذشته را کاملا در هم ریخته و گرایش هایی عمدتا متأثر از سبک مدرن و تا حدی کارکردگرا را پدیدار ساخت که گاه برای ظاهر سازی تنها پوسته ای از جلوه های معماری سنتی را با خود داراست. این رویکردهای تازه تحت تأثیر مکتب مدرن ، تداوم معماری الگویی را به سیاق پیشین با سؤال های اساسی مواجه ساخت.

این گرایش با جنبه های غالب کارکردگرایی ، انتخاب مصالح جدید ( و بلکه متفاوت مانند سنگ در برابر آجر ) ، و در نتیجه بکارگیری فرم های تازه ، ظاهر معماری روز را کاملا تغییر داد و بتدریج با گرایش هایی مانند پیروی از سبک نئوکلاسیک ، روند تازه ای را در ایران به راه انداخته این روند.. یکی از تحولات عمده ، سبک پست مدرنیست به معماری قبل از اسلام در دوران پهلوی اول و نیز رجعت پست مدرنیستی با گرایش بیشتر در دوران پهلوی دوم بود.

در سالیان آغازین انقلاب اسلامی رویکرد به شیوه معماری سنتی تشدید شده و ابعاد وسیعتری به خود گرفت، این معماری به هیچ یک از گرایش های پیشین معماری، پایبندی در خود احساس نکرده و با برخورد گزینشی در انتخاب فرم ، فضا ، سازه و نظایر آن پایه گذار سبک التقاطی شده است. این معماری غالبا سبک و یا گرایش بخصوصی را به همراه نداشته ، و قسمت های مورد علاقه خود را از هر کجا گرد آورده و در قالب مسجد معاصر عرضه می کند.

بدیهی است که در طراحی معماری مسجد ایرانی و فضاهای فرهنگی پایبندی بیشتری به جنبه های سمبلیک و نمادین معماری سنتی و گذشته درخشان مسجد سازی دیده شود . استفاده از نقشه هشت ضلعی تحت تأثیر قبه الصخره در بیت المقدس ، استفاده بیجا از عناصر سمبلیک مانند گنبد و مناره ( عموما بصورت دوتایی )، بکارگیری کاشی کاری، گچبری و بعضا مواد جدید تری مانند سفال در آرایه های نمای  داخلی و  نمای خارجی بنا و نیز تجدید نظر اساسی در به کارگیری عملکردهای مختلف و متنوع تری نسبت به گذشته مسجدسازی در دوران پیش از انقلاب و … را می توان از جمله این تغییرات نام برد .

همچنین حذف کامل گنبد خانه و جایگزینی الگوی شبستان چهار ستونی و نیز چهل ستون ، حذف الگوی چهار ایوانی ، محو شدن الگوهای دیگری مانند میانسرا ( حیاط ) بعنوان فضای سرگشاده و آزاد آن ، انتقال حوض به وضوخانه آن هم بیشتر در زیر زمین مسجد ( یا همان حوزه فضای خدماتی )، از جمله تحولاتی است که در کالبد و فضای مسجد پدیدار شده است.

گرچه معماری امروز از جهاتی دچار سهل انگاری مفرط شده و دارای معضلات بیشماری است، معماری مسجد و فضاهای فرهنگی نیز از این دست تعرضات مصون نمانده اند. در کنار این تغییرات محتوم و نا گزیر ، گاه ابداعات بی ارزش و بی مایه ای مانند استفاده از عناصر  سمبلیک  در دکوراسیون داخلی مسجد ایرانی نیز در مساجد مدرن ایران  به چشم می خورد. از آن جمله می توان به استفاده بی مورد از گنبد و گلدسته  در مساجد  آنهم بشكل كاذب و کاملا ابتدایی اشاره نمود.

نتیجه گیری

معماری مسجد برای مسلمانان همواره از ارزش و جایگاه خاصی برخوردار بوده و هست و ساختن مسجد همواره امری مقدس محسوب می شده است یک انسان مسلمان و مومن در عین حالی که به این مکان به دیده تقدس و احترام می نگرد، باید سعی کند فضای معماری مسجد و کالبدی آن را در ارتباط با معنا و مفاهیم مقدس ببیند. طرح آن و نیز فضاهای مختلف آن باید بتواند این معانی را در کنار و توام با کاليد ببیند.

مسجد نیز همچون کلیسا برای مسیحیان و یا هر عبادتگاه دیگری باید موفق گردد که روح قدسی را در مخاطب خویش تجلی سازد . از آنجا که معمار مسلمان در نیل به این اهداف حتى تنگناها و محدویت های بیشتری نسبت به سایر مذاهب دارد ، سعی نموده با زبانی معنایی و غیر مستقیم با مخاطب خویش ارتباط برقرار سازد

طراحی سنتی معماری مسجد با تغییر در تمدن ها و فرهنگ ها توسعه یافته و تغییر کرده است. بسیاری از عناصر موجود مسجد به دلایل سیاسی و اجتماعی و نه مذهبی به آن افزوده شده است. نقش مسجد – نماز – ثابت است و در طول زمان تغییر نکرده است. به مدت 1400 سال ، از آن به طور مشابه استفاده شده و خواهد شد و از قوانین یکسانی پیروی می کند.

در نتیجه ، هیچ مصالحه ای از نظر شرایط عملکرد وجود ندارد. استاندارد برای تأیید یا رد یک طرح به میزان اعمال این شرایط مربوط می شود. هیچ مانع قانونی وجود ندارد که طرح مسجد را از همگام شدن با پیشرفتهای مدرن در زمینه سنگ تراشی و فناوری باز دارد ، مشروط بر اینکه این تغییر بر نقش معنوی مسجد تأثیر نگذارد. لازم است مسجد متعلق به آن باشد و با محیط اطراف آن ادغام شود. به عبارت دیگر، معماری مسجد از معماری یا کشورهای اطراف الهام گرفته یا حداقل از آن تقلید می کند.

منابع کمکی:

What Is Islamic Architecture

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی
• راهنمای جامع طراحی مسجد