کاشی‌کاری قاجاری، جلوه‌ای زیبا از هنر و معماری ایران در دوره‌ای پُر رمز و راز است؛ دوره‌ای که در آن رنگ‌ها، نقش‌ها و داستان‌ها روی کاشی‌ها جان گرفتند و زینت‌بخش دیوارهای عمارت‌ها، مساجد و بازارها شدند. این هنر چشم‌نواز، با ترکیب طرح‌های سنتی و خلاقیت هنرمندان آن زمان، نه تنها زیبایی بصری خلق کرد، بلکه روایتگر فرهنگ، تاریخ و روح ایرانی نیز بود. در ادامه همراه ما باشید تا با ویژگی‌ها، سبک‌ها و جلوه‌های بی‌نظیر کاشی قاجاری آشنا شویم.
با کاشی طرح قاجاری آشنا شوید
با کاشی طرح قاجاری آشنا شویدکاشی قاجاری یکی از درخشان‌ترین جلوه‌های هنر کاشی‌کاری ایران در دوره قاجار (۱۷۸۹ تا ۱۹۲۵ میلادی) است که به دلیل طراحی‌های ظریف، نقوش متنوع و رنگ‌های شاد و زنده، جایگاه ویژه‌ای در معماری آن دوران دارد. این کاشی‌ها با بهره‌گیری از طرح‌های گیاهی، هندسی و اسلیمی، زینت‌بخش بناهایی چون: مساجد، کاخ‌ها و ساختمان‌های عمومی بودند. روش‌های پیشرفته در لعاب‌کاری و پخت، باعث ماندگاری و درخشش چشم‌گیر آن‌ها می‌شد و جلوه‌ای چشم‌نواز به فضاهای معماری می‌بخشید. امروزه کاشی قاجاری، نه‌تنها نمادی از ذوق و هنر ایرانی در گذشته است، بلکه در مرمت آثار تاریخی و طراحی داخلی مدرن نیز جایگاه خود را حفظ کرده و بخشی ارزشمند از میراث فرهنگی کشور به شمار می‌آید.
کاشی‌کاری دوره قاجار
کاشی‌کاری در دوره قاجاریه، گرچه در مقایسه با اوج شکوفایی خود در دوران صفوی مورد انتقاد قرار گرفته، اما در واقع هویت جدیدی یافت و به شیوه‌ای متنوع و جدیدتر گسترش پیدا کرد. اگر چه برخی منتقدان بر این باور هستند که کاشی‌کاری قاجاری، در برابر ظرافت آثار صفوی تقلیدی است، اما نگاه دقیق‌تر نشان می‌دهد که این دوره، عرصه ترکیب و بروز سنت‌های هنری با نوگرایی‌های خاص خود بود.
بر خلاف دوره‌های قبلی که کاشی‌کاری بیشتر به مساجد، بقاع و آرامگاه‌ها محدود می‌شد، در عصر قاجار این هنر به درون کاخ‌ها، عمارت‌های اشرافی، نهادهای دولتی، و حتی سردرهای شهر و مدرسه‌های نظامی نیز راه یافت. همین گستردگی جغرافیایی و استفاده از کاشی قاجاری باعث شد کاشی‌کاری قاجاری چهره‌ای متفاوت از دوره‌های قبل پیدا کند.
کاشی‌های به کار رفته در دوره قاجار
در دوران قاجار، سه شیوه اصلی در هنر کاشی‌کاری مرسوم بود که هر یک ویژگی‌ها و کاربردهای منحصربه‌فردی داشت.
کاشی معرق
در این روش سنتی، قطعات کاشی با رنگ‌های زیبایی چون فیروزه‌ای، سفید، زرد و سیاه به شکل مربع یا چهارگوش بریده و در کنار یکدیگر به شکلی مرتب چیده می‌شدند تا طرح‌هایی هندسی و گاه اسلیمی خلق کنند. این روش بیشتر برای تزیین قاب‌ها، حاشیه‌ها، کتیبه‌ها و قسمت‌های خاصی از بناها استفاده می‌شد و به دلیل ظرافت و دقت در اجرا، از نظر هنری بسیار ارزشمند بود.
نقاشی روی لعاب
در این شیوه پس از اعمال لعاب شفاف روی سطح کاشی و پخت اولیه، استادان نقاشی‌هایی دقیق و پر جزئیات را با رنگ‌هایی زنده همچون: صورتی، ارغوانی، زرد، نارنجی، سبز و انواع طیف‌های آبی بر سطح آن پیاده می‌کردند. سپس کاشی‌ها مجددا در کوره پخته می‌شدند تا طرح‌ها تثبیت شوند. این سبک بیشتر برای روایت داستان‌ها، صحنه‌های تاریخی، زندگی روزمره و تزیین بناهای غیر مذهبی مانند: کاخ‌ها و خانه‌های اشرافی به‌کار می‌رفت و نشانه‌ای از پیوند هنر ایرانی با تأثیرات هنر اروپایی به‌شمار می‌آمد.
نقاشی زیر لعاب
این روش که از حدود سال ۱۲۹۸ هجری قمری رایج شد، شامل نقاشی مستقیم روی بدنه کاشی با استفاده از رنگ‌های مقاوم در برابر حرارت، پیش از لعاب‌دهی و پخت نهایی بود. ویژگی بارز این شیوه، استفاده از رنگ مشکی برای قلم‌گیری و تاکید بر خطوط طراحی بود که به طرح‌ها عمق و وضوح بیشتری می‌بخشید. این تکنیک به دلیل دوام بالا و ظرافت اجرا، جایگاه ویژه‌ای در میان هنرمندان دوره قاجار پیدا کرد و بیشتر در آثار نفیس و رسمی به‌کار گرفته شد. در مجموع این سه روش اصلی، بازتاب‌دهنده ذوق هنری، مهارت فنی و تنوع ظاهری کاشی‌کاری قاجاری هستند و سهم زیادی در تزیین معماری شهری به ویژه در تهران، اصفهان و شیراز داشته‌اند.
کاشی مراکشی کد 68
کاشی‌کاری در زمان فتحعلی‌شاه
در زمان پادشاهی فتحعلی‌شاه، ساخت‌وسازهای زیادی انجام شد که شامل: مسجدها و مدرسه‌های فراوانی می‌شد. در این بناها دو نوع اصلی کاشی‌کاری یعنی کاشی معرق و کاشی خشتی به شکل هماهنگ و زیبایی به کار رفته بود. کاشی قاجاری معرق با طرح‌های هندسی پیچیده برای قسمت‌های عمودی ساختمان‌ها، تزیین مقرنس‌ها و پوشاندن گنبدها استفاده می‌شد. در کنار آن کاشی‌های خشتی با نقش گل‌هایی مثل رز و زنبق و طرح‌های اسلیمی برای تزیین پشت‌بغل‌های طاق‌ها، نوارها و قاب‌های تزیینی به‌کار می‌رفتند که تاثیر قوی و جذابی داشتند.
کاشی‌سازان این دوره، سبک معرقی را که پیش‌تر در مدرسه مادر شاه اصفهان به‌کار رفته بود، کامل‌تر و پیشرفته‌تر کردند. در این سبک بیشتر از رنگ‌های زرد، فیروزه‌ای، سیاه و سفید و طرح‌هایی مانند: ستاره، چلیپا، موج‌های خیزابی، شطرنجی و خطوط کوفی و ثلث استفاده می‌شد.
در مقابل کاشی هفت‌رنگ برای طرح‌های نرم و خمیده مثل خطوط اسلیمی و گل‌وبوته‌ها به کار می‌رفت. معمولا رنگ آبی به عنوان زمینه استفاده می‌شد و رنگ‌های دیگر مثل: زرد، فیروزه‌ای، سبز چمنی، ارغوانی و صورتی ملایم برای نقش‌ها انتخاب می‌شدند.
روند تکامل استفاده از کاشی قاجاری در شیراز
روند تکامل استفاده از کاشی قاجاری در شیرازدر دوره قاجار، در شیراز گروهی از هنرمندان کاشی‌ساز محلی شکل گرفتند که سبک خاصی در نقاشی روی کاشی داشتند. نقاشان شیرازی بیشتر علاقه داشتند گل‌هایی مثل گل سرخ، میخک قرمز و زنبق بنفش را همراه با برگ‌های بلند و سبز نقاشی کنند. کاشی‌سازان این شهر برای مکان‌هایی مثل مدرسه خان و مسجد وکیل، طرح‌هایی زیبا و دلنشین ساختند. هرچند این طرح‌ها همیشه با کاربری آن ساختمان‌ها ارتباط مستقیمی نداشت، ولی از نظر زیبایی از بسیاری از نمونه‌های مشابه که در همان زمان در شهرهای دیگر ساخته می‌شد، بهتر بودند.
البته بعضی از پژوهشگران مثل گدار معتقد بودند که کاشی قاجاری بیشتر تقلیدی ضعیف از آثار گذشته هستند و ارزش هنری بالایی ندارند. ناصرالدین‌شاه سعی کرد با فرستادن چند نقاش به موزه‌های رم و پاریس، هنر را پیشرفته‌تر کند. بعضی از نقاشان هم پیشرفت‌هایی داشتند و آثار خوبی خلق کردند، ولی کاشی‌سازان عادی نمی‌توانستند از این آموزش‌ها استفاده زیادی ببرند. با این حال ناصرالدین‌شاه معتقد بود هنر کاشی‌کاری در حال نو شدن است.
در آن زمان نقش‌هایی مانند: نگهبانان با اندازه واقعی، کارمندان خوش‌لباس و حتی سلاح‌هایی مثل توپ و تفنگ روی کاشی‌های سردر ساختمان‌های دولتی و نظامی نقاشی می‌شد. این نقاشی‌ها نشان‌دهنده تلاش برای وارد کردن طرح‌های تازه و متفاوت به هنر کاشی‌سازی قاجار بودند.
کاشی کاری دو مسجد مهم دوره فتحعلی‌شاه؛ از قزوین تا سمنان
کاشی کاری دو مسجد مهم دوره فتحعلی‌شاه؛ از قزوین تا سمنانمسجدالنبی در قزوین نخستین مسجدی است که به دستور فتحعلی‌شاه ساخته شد و طبق نوشته‌ای بر سر درِ ورودی، ساخت آن به سال ۱۲۲۲ هجری قمری بازمی‌گردد. حدود ۲۰ سال بعد، مسجد جامع سمنان نیز در سال ۱۲۴۲ هجری به پایان رسید. هر دوی این مساجد با نقشه چهار ایوانی ساخته شده‌اند، یعنی دارای چهار ایوان در اطراف صحن مرکزی هستند.
کاشی‌کاری در مسجد قزوین؛ ترکیبی از هفت‌رنگ و معرق
در مسجد النبی قزوین برای زیباتر کردن ورودی اصلی، از کاشی هفت‌رنگ در داخل و از کاشی معرق در اطراف ورودی، زیر بام ایوان و ستون‌های کناری استفاده شده است. این تزیینات بیشتر به شکل لوزی هستند و از نقوشی الهام‌گرفته از طرح‌های چینی شامل: گل‌های آبی و شاخه‌برگ‌ها روی زمینه سفید بهره گرفته‌اند. برخلاف معماری صفوی که همه دیوارها را با کاشی می‌پوشاند، در این مسجد فقط بخش‌هایی با کاشی قاجاری تزئین شده‌اند تا تضاد میان فرم‌های منحنی و خطوط صاف بیشتر دیده شود، و بقیه قسمت‌ها با آجر ساده چیده شده‌اند.
پشت‌بغل‌ها و تنوع نقوش در دو مسجد
در هر دو مسجد، بخش‌هایی به نام پشت‌بغل که بین ورودی ایوان و دیوار کناری قرار دارند، با کاشی هفت‌رنگ تزئین شده‌اند. در قزوین این کاشی‌ها طرح شاخه‌ای دارند و در سمنان از نقوش گل‌وبته‌ای و لوزی‌های تکرار شونده روی زمینه‌های زرد و آبی استفاده شده است. با این حال بیشترین تنوع کاشی‌کاری در ایوان‌ها، به ویژه ایوان جنوبی مسجد است که به شبستان گنبددار منتهی می‌شود.
قاب‌بندی‌ها و کتیبه‌های کوفی در تزئینات
در هر دو مسجد، روی دو طرف ایوان‌ها، قاب‌هایی مستطیل‌شکل دیده می‌شود که با کاشی معرق تزئین شده‌اند. در مسجد قزوین این قاب‌ها شامل: اشکال هندسی مانند لوزی و نوارهای شبیه خار ماهی هستند و در میان آن‌ها نوشته‌هایی به خط کوفی شامل: نام‌های مقدس الله، محمد (ص)و علی (ع) دیده می‌شود.
شباهت طرح‌ها با منسوجات کرمانی
در ایوان شبستان مسجد، سطح قاب‌بندی‌ها با کاشی سنتی و هفت‌رنگ پوشیده شده که دارای نقش‌های بته‌جقه در رنگ‌های صورتی، آبی، سبز و ترنج‌های زرد و سفید است. این طرح‌ها شباهت زیادی به نقوش پارچه‌های کرمانی دارند و برای نخستین‌بار در معماری دوره فتحعلی‌شاه دیده می‌شوند.
طرح‌های معروف کاشی قاجاری
طرح‌های معروف کاشی قاجاریتنوع طرح‌های کاشی قاجاری بیشتر از دوره صفوی است و کاربری آن علاوه بر بناهای مذهبی در خانه‌های اعیان، مدارس، مراکز آموزشی و کاخ‌ها نیز دیده می‌شود. بر اساس بررسی‌های انجام‌شده، نقوش کاشی این دوره را می‌توان به هشت دسته تقسیم کرد که در ادامه به توصیف آن‌ها پرداخته می‌شود.
نقوش هندسی
هندسه در معماری امروز ایران، ریشه در تمدن‌های باستانی مانند: ایران پیش از اسلام، مصر و یونان دارد. از قرن دوم هجری، دانش هندسه از زبان‌های پهلوی، یونانی و سریانی به عربی ترجمه شد و به مرور در تمدن اسلامی جایگاه مهمی پیدا کرد. زیرا هندسه با مفاهیم دینی، فلسفی و کیهانی اسلام سازگاری داشت. ارتباط نزدیک میان هندسه، نمادگرایی( بیان حرف با نماد، نشانه و اشیای اطراف) و جهان‌بینی اسلامی باعث شد هنرمندان از طرح‌های هندسی برای بیان مفاهیم مذهبی در کاشی‌کاری استفاده کنند.
این طرح‌ها را در قالب کاشی قاجاری در تمام سطح بنا را می‌پوشاندند و فاصله‌های خالی با نقوش گل‌وبرگ پُر می‌شد. مهم‌ترین نقش‌های هندسی شامل مربع، مثلث، لوزی، شمسه‌های چندپر (مثل هشت، ده یا دوازده‌پر)، ترنج، ستاره‌های پنج و شش‌پر و چندضلعی‌های منظم است.
نقوش گیاهی و جانوری
این نوع کاشی قاجاری بیشتر بناهای دوره قاجار دیده می‌شود. نقش‌های ختایی و اسلیمی در طراحی سطوح بسیار رایج هستند. طرح‌های گل‌وبرگ معمولاً انتزاعی( خیالی) هستند، ولی از گیاهان واقعی مانند نیلوفر، برگ نخل، تاک و کنگر الهام گرفته‌اند. این نقوش در جهت‌های مختلف مثل عمودی، افقی و مورب روی کاشی‌ها دیده می‌شوند. نقش‌های دیگری مثل ترنج، گل‌های گلدانی، پرندگان، میوه‌ها و منظره‌های طبیعی نیز در کاشی‌ها دیده می‌شوند.
مناظر معماری
در کاشی‌های خانه‌های اعیانی، کاخ‌ها و گاهی اماکن مذهبی، تصاویر خانه‌ها و ساختمان‌ها کشیده شده است. این نقوش در قاب‌های هندسی و با ترکیب اسلیمی و ختایی دیده می‌شوند. بیشتر این طرح‌ها از کارت‌پستال‌ها و کتاب‌های غربی الهام گرفته شده‌اند. نمونه‌هایی از آن در کاخ گلستان، خانه مقدم، مسجد سپهسالار و آستان شاه عبدالعظیم دیده می‌شود.
نقوش انسانی
چهره‌نگاری یکی از هنرهای مهم دوره قاجار است. تصویر شاهان و افراد با لباس و فیگورهای مختلف روی کاشی قاجاری نقش بسته است.
نقوش اسطوره‌ای
رایج‌ترین نقش‌های اسطوره‌ای کاشی قاجاری شامل: خورشید خانم، شیر و خورشید و فرشته‌های بالدار است. فرشته‌ها معمولاً به شکل قرینه، بالدار و در حال نگه‌داشتن تاج پادشاهی یا نوشته‌های مذهبی مانند: «صاحب الزمان ادرکنی» دیده می‌شوند. شیرهای جنگنده با شمشیر و صحنه‌های نبرد با اژدها نیز در کاشی‌های نمای بیرونی بناها وجود دارند. در بعضی لچکی‌های طاق‌های کاخ گلستان، صحنه‌هایی از شکار گوزن و بز کوهی توسط شیر دیده می‌شود. البته این‌گونه نقش‌ها در اماکن مذهبی کمتر دیده می‌شود، اما نمونه‌هایی مانند خورشید خانم در آستان شاه عبدالعظیم وجود دارد.
سخن پایانی
سخن پایانیکاشی قاجاری، نه تنها جلوه‌ای از زیبایی و ظرافت هنری است، بلکه نمایانگر تحولی عمیق در سیر تکامل هنر کاشی‌کاری ایران به شمار می‌رود. این کاشی‌ها با ترکیب نقش‌های سنتی و الهام‌گرفتن از جهان نوین، پلی میان فرهنگ کهن و جدید ایجاد کردند. رنگ‌های زنده، طرح‌های گیاهی، مناظر معماری و نقش‌های انسانی در کاشی‌های قاجار، روایتگر داستانی از زندگی، اعتقادات و آرزوهای مردم آن دوران است. به این ترتیب، کاشی قاجاری همچنان زنده و زیبا، نمادی از هویت و تاریخ پرشکوه هنر ایرانی باقی می‌ماند.
خرید کاشی قاجاری با بهترین کیفیت
گروه کارخانجات آرچی لرن یکی از قدیمی ترین و بزرگترین تولیدکننده های انواع کاشی های سنتی در ایران است که همیشه در تلاش است تا اصلی ترین متریال معماری سنتی ایران را زنده نگه دارد. اگر قصد خرید کاشی قاجاری را دارید می توانید با شماره تلفن 09120135066 تماس حاصل نمایید.
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
بدون دیدگاه