گنبد سلطانیه یکی از شاهکارهای معماری دوران اسلامی در ایران است که در شهرستان سلطانیه، استان زنجان واقع شده است. این بنا به عنوان مقبره اولجایتو، یکی از پادشاهان ایلخانی در اوایل قرن 14 میلادی (حدود 700 هجری شمسی) ساخته شده است. این گنبد به خاطر طراحی منحصر به فرد و ابعاد بزرگی که دارد از مهم‌ترین گنبدهای آجری جهان به شمار می‌رود.
ارتفاع این گنبد به حدود 48 متر می‌رسد و با تزئینات زیبا و کاشی‌کاری‌های رنگارنگ، جلوه‌ای خاص به این اثر تاریخی بخشیده است. گنبد سلطانیه به عنوان یکی از میراث‌های جهانی یونسکو نیز ثبت شده و نماد عظمت و شکوه معماری ایرانی به شمار می‌رود.
داستان گنبد سلطانیه؛ بنای به جا مانده از دوره مغول ها
داستان گنبد سلطانیه؛ بنای به جا مانده از دوره مغول هامغولها زمانی که وقتی به ایران حمله کردند، ابتدا به خوبی جاگیر شدند و لنگر انداختند. اما پس از گذشت چند دهه و آشنایی با فرهنگ ایرانی-اسلامی، نامشان را تغییر دادند و نه تنها دین خود را عوض کردند، بلکه به ایرانیان خدماتی ارائه دادند که هنوز پس از سال‌ها پابرجاست. یکی از این مغول‌ها (هشتمین سلطان) اولجایتو بود که تحت تأثیر ایرانیان و مسلمانان به دین اسلام روی‌آورد و نام محمد را برگزید. لقب خدابنده نیز از سوی دیگران به او داده شد.
نکته جالب این است که زمانی که او تصمیم به ساخت آرامگاهی به نام گنبد سلطانیه برای خود گرفت، دستور داد که معماری آن به سبک ایرانی-اسلامی باشد.
در میانه ساخت گنبد سلطانیه او سفری به عراق داشت و با تشویق عالمان و روحانیان شیعه به مذهب تشیع گرایش پیدا کرد. شیرینی تشیع آن‌قدر برایش جذاب بود که حتی تصمیم داشت پیکر امام علی (ع) و امام حسین (ع) را نیز به آرامگاهش منتقل کند. به همین دلیل به هنرمندانش دستور داد تا به تزئین تربت‌خانه بپردازند و آن‌جا را در شان این دو امام بزرگوار بیارایند.
او به‌طور جدی قصد داشت پیکر امامان را از نجف و کربلا به آرامگاه سلطانیه منتقل کند و آرامگاهی ساده برای خود در کنار مقبره بنا کند، اما این پروژه به نتیجه نرسید. برخی معتقدند دلیل این ناکامی، خوابی بود که او دید، در حالی که دیگران بر این باورند که مخالفت عالمان شیعه مانع از تحقق این آرزو شد. به همین خاطر او دوباره آرامگاه سلطانیه را به عنوان مکان نهایی دفن خود انتخاب کرد. با این حال درباره دفن شدن یا نشدن او در آن‌جا نیز بحث و جدل‌هایی وجود دارد.
معماری گنبد سلطانیه
معماری گنبد سلطانیهگنبد سلطانیه توسط خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی طراحی شده است. این طرح به‌ویژه تحت تأثیر آرامگاه غازان خان، برادر سلطان محمد خدابنده که خود الهام‌گرفته از آرامگاه سلطان سنجر است، قرار دارد. برخی معتقدند معمار این بنا سید علی شاه بوده، در حالی که عده‌ای دیگر این نظریه را رد می‌کنند. برای ساخت این بنای آجری، چندین هزار کارگر به کار گرفته شدند و پروژه پس از شش سال به پایان رسید. تزئینات بنا نیز حدود سه سال به طول انجامید.
اگر چه همکف گنبد سلطانیه به شکل مستطیلی طراحی شده و الحاقات اطراف آن، شکل هشت ضلعی را تحت تاثیر قرار داده است، اما مهم‌ترین ویژگی معماری این بنا، هشت ضلعی بودن و به طور کلی، ارتباط آن با عدد هشت که شامل هشت ضلع، هشت ایوان و هشت مناره است.
بسیاری بر این باورند که استفاده مکرر از عدد هشت به دلیل مقاومت بنا در برابر زلزله یا به منظور ایجاد ساعت آفتابی بوده است. با این حال برخی دیگر اعتقاد دارند که عدد هشت به‌عنوان نمادی از هشت در بهشت در این آرامگاه به کار رفته است. معماری این بنا به قدری جذاب بوده که در سال ۱۳۱۰ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و در سال ۱۳۴۸ خورشیدی در ۹ دوره مرمت و بازسازی قرار گرفت. در نهایت در سال ۱۳۸۴ خورشیدی، گنبد سلطانیه به عنوان یکی از آثار جهانی یونسکو معرفی شد.
نقشه و معرفی بخش‌های مختلف
نقشه و معرفی بخش‌های مختلفاین بنا به سه بخش اصلی حیاط مرکزی، فضای داخلی و گنبد تقسیم می‌شود. به طوری که حیاط مرکزی با باغ‌های زیبا و مسیرهای سنگ‌فرش احاطه شده و به عنوان ورودی اصلی عمل می‌کند. فضای داخلی شامل اتاق‌های مقبره و سالن‌های وسیعی است که با کاشی‌کاری‌های رنگارنگ، تزئینات هنری و کاشی سنتی آراسته شده‌اند. در بالای این فضا، گنبد بزرگ و باشکوهی قرار دارد که با کتیبه‌ها و نقوش هندسی و زیبا تزیین شد۶ است. این ساختار نه تنها از نظر معماری بلکه از لحاظ تاریخی نیز اهمیت زیادی دارد و نشان‌دهنده هنر و فرهنگ دوره ایلخانی است. در ادامه با بخش‌های مختلف این گنبد آشنا خواهید شد.
گنبدخانه
گنبدخانه یکی از مهم‌ترین بخش‌های گنبد سلطانیه بوده که دارای 50 متر عرض و قطر دهانه مرکزی نیز 25 متر است. در جهان گنبدهای بسیار محدودی به صورت دو پوسته ساخته شده‌اند که گنبد سلطانیه یکی از آن‌ها است. ضخامت این دو پوسته 160 سانتی‌متر بوده و بین آن‌ها 60 سانتی‌متر فضای خالی وجود دارد. زیرا استفاده از این سبک معماری، ایستایی بنا و مقاومت آن در برابر زلزله را افزایش می‌دهد. فضای داخلی گنبد خانه شامل 8 جرز سنگین با عرض 6.78 متر است که وزن گنبد را به شالوده‌ها منتقل می‌کنند. هر یک از این جرزها دارای 50 متر مربع سطح مقطع هستند و می‌توانند 200 تن بار را تحمل کنند.
تربت‌خانه
تربت‌خانه یکی از معروف‌ترین قسمت‌های گنبد سلطانیه بوده که ارتفاع آن 16 متر، طول آن 17 متر و عرض آن 8 متر است. زمانی که الجایتو نتوانست جسد حضرت علی (ع) و فرزندش را به سلطانیه منتقل کند، دستور داد خاک نجف و کربلا به ایران آورده شود. او با استفاده از تربت امام حسین (ع)، سوره الملک را به خط ثلث و کوفی بر روی دیوارهای محراب حکاکی کرد و این بخش از بنا به تربت‌خانه معروف شد. کاشی‌کاری‌های طلایی رنگ و هشت‌گوش با نقش و نگار زیبا که در این قسمت بکار رفته، در نوع خود بی‌نظیر است و به عنوان شاهکاری در کاشی‌کاری شناخته می‌شود.
در داخل تربت‌خانه از کف اتاق تا ارتفاع یک متری آن با حاشیه‌های تزئینی پوشیده شده است.
سردابه
در ضلع جنوبی زیر تربت‌خانه، بخشی به نام سردابه وجود دارد که محل دفن پادشاهان و دولتمردان آن دوره بوده است. برخی مورخان معتقدند که ساخت این مکان پیش از ساخت گنبد انجام شده است. ورودی سردابه به گونه‌ای طراحی شده که برای عبور از آن باید سر خود را خم کنید که هدف از این طراحی ادای احترام به مردگان دفن شده در آن بوده است.
از طریق ایوان جنوبی تربت‌خانه می‌توان به سردابه دسترسی پیدا کرد. در میان سردابه، محلی برای قبر وجود دارد و در دو سمت آن دو فضای کوچک دیگر نیز وجود دارد. هرچند قبری در آن مشاهده نمی‌شود، اما مورخان بر این باورند که سلطان محمد خدابنده نیز در این سردابه به خاک سپرده شده است.
استفاده از نقوش اسلامی در گنبد سلطانیه
استفاده از نقوش اسلامی در گنبد سلطانیهدر گنبد سلطانیه یکی از باشکوه‌ترین و ماندگارترین گنبد های ایران است که با بهره‌گیری از خطوط تزیینی سه مفهوم کلیدی را به بیننده منتقل می‌کند:
- کلمه «الله» به‌عنوان علت غایی هستی
- کلمه «محمد» به عنوان بنیان‌گذار مکتب
- کلمه «علی» به‌عنوان نماد حکومت عدل الهی
هنرمندان برای تزیین این بنا از خط بنایی استفاده کرده‌اند و کلمات الله، محمد و علی را با ترکیب کاشی‌های الوان (هفت رنگ) و رنگ‌های سرد در نقاط مختلف بنا، حتی در بدنه مناره‌ها بکار برده‌اند. دیواره‌های ایوان‌های داخلی نیز با این کلمات مزین شده‌اند. همچنین در طراحی و ساخت این کلمات از ترکیب کاشی آبی و آجر استفاده کرده‌اند.
علاوه بر این در برخی بخش‌های بنا جملات اسلامی مانند «لا‌اله‌الا‌الله» و «سبحان‌الله» نیز مشاهده می‌شود؛ نحوه قرارگیری و تکرار این جملات از یک الگوی ریاضی منظم تبعیت می‌کند. در برخی قسمت‌ها نیز کلمه «علی» با استفاده از ترکیب‌های پیچیده ریاضی و در قالب هنر کاشی‌کاری به نمایش گذاشته شده است. در آغاز تزیینات گنبد سلطانیه شامل عبارات اسلامی و نام پادشاه بر روی آجر و کاشی بود. اما به دلایل نامشخص، سلطان محمد خدابنده دستور داد تا تزیینات کاشی با گچ پوشانده شود و دوباره همان عبارات و نام‌ها بر روی گچ حکاکی شوند. به این ترتیب می‌توان گفت که گنبد سلطانیه دارای دو دوره تزیینات است که یکی شامل آجر و کاشی و دیگری شامل گچ می‌شود.
تزیینات چوبی گنبد سلطانیه
تزیینات چوبی گنبد سلطانیهتزیینات چوبی گنبد سلطانیه از جنس چوب درخت ساج است. به طوری که این تزیینات بدون استفاده از هیچ میخی ساخته شده‌اند. چوب ساج به دستور سلطان محمد خدابنده از هند و لبنان به سلطانیه منتقل شد. استادکاران پیش از استفاده از این چوب، آن را در آب و نمک قرار می‌دادند تا از آسیب‌های ناشی از موریانه جلوگیری کنند. جالب است که گفته می‌شود چوب درخت ساج در ساخت کشتی نوح نیز به کار رفته است.
کتیبه‌های گنبد سلطانیه
کتیبه‌های گنبد سلطانیهکتیبه‌های آیات قرآن در بخش‌های مختلف گنبد سلطانیه و بر روی تمامی دیوارهای آن دیده می‌شوند. در میان این تزیینات قرآنی، می‌توان به سوره فتح که دور تا دور طبقه همکف قرار دارد، آیت‌الکرسی که بالای درب اصلی ورودی به آرامگاه واقع شده و سوره اخلاص (توحید) در داخل ایوان طبقه اول اشاره کرد. همچنین آیات سوره‌های انبیا، مومنون و ملک بر بدنه‌ها نقش بسته‌اند.
کتیبه‌هایی با نام محمد و علی و لوگویی به نام اتحاد نیز در تمامی دیوارهای طبقه اول و دوم وجود دارند. علاوه‌بر این، کتیبه‌های دیگری شامل شش بار «سبحان‌الله»، پنج بار نام محمد (ص)، پنج بار نام علی (ع)، «محمد رسول‌الله»، «سلطان ظل‌الله» و دیگر عبارات مذهبی نیز در این بنا به چشم می‌خورند.
سخن پایانی
سخن پایانیگنبد سلطانیه یک اثر تاریخی و معماری شگفت‌انگیز است ک۶ به عنوان نمادی از فرهنگ و هنر ایران در دوران ایلخانی نیز شناخته می‌شود. این بنا با طراحی منحصر به فرد و تزئینات زیبایی که دارد؛ نشان‌دهنده ذوق و هنر معماران آن زمان است. امروزه این گنبد نه تنها مقصدی برای گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و هنر است، بلکه هویت فرهنگی و تاریخی غنی ایران را نیز به تصویر می‌کشد. از این‌رو باید برای نسل‌های آینده حفظ و نگهداری شود.
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
بدون دیدگاه