گودال باغچه چیست (Sunken courtyard)

گودال باغچه یکی از عناصر معماری سنتی ایران و پاسخگو به نیازهای ساکنین اقلیم گرم و خشک ایران می باشد و به گونه ای طراحی شده است که در پیوند با محیط پیرامونی خود آسایش را برای ساکنان مناطق کویری ایران فراهم آورده است.

تاریخچه شکل گیری گودال باغچه

با توجه به اینکه اکثر خانه های قدیمی بر اثر سوانح طبیعی مانند زلزله و عوامل گوناگون اجتماعی از بین رفته اند، بدین جهت نمی توان به طور مشخص اظهار نمود، نخستین گودال باغچه یا همان باغچال در کدام بنا شکل گرفته است. به طور مثال شهر کاشان در دوره سلجوقی خانه های گودال باغچه ای وجود داشته ، ولی در زلزله سال بسیاری از این ابنیه از بین رفته است.

به طور کلی می توان گفت: گودال باغچه مربوط به دوره خاصی نیست و در طی زمان که اقلیم مناطق کویری گرم و خشک تر می شده است، خانه ها بیشتر در گودی فرو رفته تا اینکه به صورت باغچال شکل گرفته اند. این خانه های گودال باغچه ای در ابتدا تزئینات هنری نداشته، بلکه بعدها به مرور در طراحی باغچال ها تاثیر داشته است مانند : گچ بری، تراش کاری و … .

با توجه به قداست و حرمت آب نزد ایرانیان دوره ساسانی، با توجه به شواهد و بناهای موجود ، قدمت گودال باغچه در معماری سنتی ایران به دوره ساسانی می رسد که تا دوره قاجار ادامه یافته است.

عوامل شکل گیری گودال باغچه

یکی از علل ایجاد آنها علاوه بر تقدیس آب درگذشته تا حد زیادی نیز به اقلیم خشک و کم آب میهن ما بستگی داشته است . شاید از همین رو ایرانیان در ساختن سد و بند و کندن کاریز ( کانال ) همیشه مهارت فوق العاده داشته اند. دسترسی به آب روان عمق باغچال هم تراز آب قنات بوده است و از این طریق گودال باغچه دسترسی به آب زیر گذر را میسر کرده است.

گودال باغچه به دلیل گود بودن در کنار درختان سرسبز و حضور حوض آب، محیطی خنک را به وجود می آورده است. بدین صورت که خانه ها با گودال باغچه های گود و دیوارهای بلندی که دارند، همانند چاه های خنک بودند، همچنین ساخت خانه ها در گودی، پناهگاه مناسبی در برابر بادهای تند کویری بوده است. این عنصر معماری ایرانی اسلامی جایگاه های خنک و دل چسبی را برای تابستان گرم و سوزان فراهم می آورده و برای مردم گرما زده پناهگاه بسیار خوبی بوده است.

در مناطق کویری برای برقراری تعدیل خط آسمان در معماری، بام ها را همتراز می ساختند، به همین سبب احداث بنا در گودی صورت می گرفت، بدین لحاظ همه بناها به یک شکل جلوه می کرد و نشانگر حضور یک معماری متوازن افقی است و از این طریق مردم واری و بحث اجتماعی را رعایت می کردند.

می توان گفت: مهم ترین عامل شکل گیری گودال باغچه، دسترسی به آب قنات و تامین آب مصرفی خانه ها بوده است، بدین صورت که آب از داخل زمین و خانه خانه می کرد. لذا عمق آنها همتراز آب قنات مربوطه بوده است بنابراین هر خانه ای عمقش بستگی به آب قناتی داشته عبور که از آن عبور می کرده است. در تزئینات گودال باغچه از کاشی های لعاب دار در دل آجر کاری ها استفاده می کردند.

بر این اساس باغچال به منزله یکی از مهم ترین ارکان فضایی خانه ، طبیعت را با حضور آب و گیاه و آسمان به درون خانه آورده است. همچنین پیرامون گودال باغچه در همکف شارومی وجود دارد ، به طوری که دور تا دور آنرا احاطه کرده است و از این روش نور را به فضاهای اطراف باغچال هدایت شده است. بنابراین باغچال با نور، آب، گیاه، هوا و به طور کلی با باغ درونی در ارتباط می باشد.

چنانچه هنگام ورود به آنها حس و حالت ساکنین تغییر می کرد و جلوه هایی متنوع از رنگ، بو، هوا و چشم انداز به ویژه وزش باد بر سطح حوض و برگهای درختان در تغییر حالت موثر بودند.

عناصر تاثیر گذار در گودال باغچه

در آسایش اقلیمی یک امر کلی که تقریبا در رابطه با کلیه ساختار سنتی ایران صدق می کند، هم گونی محیط مسکونی با اقلیم است. عواملی که بر شرایط اقلیمی یک منطقه تاثیر گذار است شامل: دمای هوا، رطوبت، جریان هوا و گیاه است. در این مقاله چهار عنصر که حیاتی طبیعت، که در شکل گیری و سازماندهی گودال باغچه تاثیر به سزایی دارند را توضیح می دهیم.

دمای هوای

دمای هوا از تابش خورشید تاثیر مستقیم می پذیرد. منبع اصلی انرژی خورشید است که می تواند به شکل حرارت در هوا احساس شود، سطوح زمین و دریا، این انرژی را جذب می کنند و آن را به گرما و سایر اشکال انرژی تبدیل می کنند نقش گودال باغچه در مواجهه با تابش و دما هوا، کنترل توسط باد حائز اهمیت است.

در توضیح کلی این موضوع می توان گفت با آمدن شب، هوای گرم حیاط بالا رفته و به تدریج به وسیله هوای خنک شب که در قسمت بالای حیاط وجود دارد، جایگزین می شود. این هوا خنک در لایه های نازک بدنه های حیاط ذخیره می شود و سپس به فضاهای اتاق منتقل می شود.

رطوبت

رطوبت به میزان آبی که به شکل گاز در جو وجود دارد یا بخار آب موجود در جو گفته می شود ؛ باغچال نیز دارای گل و درختان، و همچنین حوض یا استخر عمیق است، که علاوه بر زیبایی با سایه اندازی و افزایش رطوبت نسبی، به ایجاد شرایط مساعد کمک کرده و از عناصر اصلی سیستم طبیعی است.

گیاه و فضای سبز

یکی از عناصر تشکیل دهنده گودال باغچه فضای سبز است. امروزه پزشکان بر این باورند که وجود فضای سبز در خانه ها علاوه بر تامین بهداشت محیط مسکونی، نقش مثبتی بر سلامت ساکنان بر عهده دارد. گیاه علاوه بر اهمیتی که در تنظیم شرایط محیطی اقلیم گرم و خشک ایفا می نماید، سایه افکنی و زیبایی خاصی به خانه می بخشد و مفهوم نمادین نیز دارد.

گودال باغچه مدرن

همان طور که اشاره کردیم باغچال یا همان گودال باغچه یک طبقه پایین تر از سطح حیاط مرکزی است که در فرهنگ معماری ایرانی مناطق گرم و خشک دیده می شود در فرهنگ  معماری غربی پاسیو همان گودال باغچه مدرن است یک حیاط خلوت که در آن گل و گیاه نگهداری می شود و معمولا کارکرد آن تامین نور کافی است. یک نمونه بارز گودال باغچه مدرن را می توان در ساختمان 48 طبقه پارامونت پلازای نیویورک مشاهده کرد.

گودال باغچه به انگلیسی

گودال باغچه به انگلیسی معنی Sunken courtyard می دهد یعنی اگر گودال باغچه به انگلیسی ترجمه شود به این واژه می رسیم، بکه معنای آن حیاطی است در سطح پایین تری از اطراف. اما در مجموع اگر به دنبال معنای باغچال در معماری غرب می گردیم می توانیم نگاهی هم به واژه پاسیو در فرانسه داشته باشیم که قبل تر اشاره کردیم.

نتیجه گیری

جدا از آنکه تنوع آب و هوایی ایران نقش پر رنگی در شکل گیری عناصر تشکیل یافته ی معماری دارد، عامل عقیده و باور را نیز به عنوان دومین موردی که در روند شکل گیری مواردی چون گودال باغچه، نقش دارد می توان  عنوان نمود. از عوامل دیگری که می تواند اثر مهمی در شکل گیری گودال باغچه داشته باشد مسئله ی اقلیم است.

چرا که آب و هوا در هر منطقه و چگونگی دسترسی اهل خانه به آب ( از طريق قنات و غیره ) نیز منجر به شکل گیری فضایی عمیق در حیاط خانه شده است که می توانستند در فصل گرما به عنوان وسیله ی خنک کننده عمل نموده و اتاقهای مشرف به آنها همواره خنک باقی می ماندند.

شاید این دلیل محکمی، جهت استقرار دائم ساکنین خانه در اتاقهای مشرف به گودال باغچه در فصل گرما باشد وجود باغچال علاوه بر ایجاد مکانی با خرد اقلیم، فضای مناسبی با حضور باغچه، حوض، آب، درختان، آسمان به نمایش می گذارد که برای ساکنین خلوت و آسایش را به همراه داشته است.

در هر حال، در جایی که آب در سطح زمین جریان نداشته است، بنا به عمق جریان آب نسبت به کف ( حیاط ) از پایاب یا گودال باغچه استفاده می شده است. در صورتی که اختلاف سطح در حدود یک طبقه ساختمان بوده باشد و کمتر به آب روان در همکف زمین دسترسی داشته اند ، پادیاو به گونه گودال باغچه درآمده است، در نتیجه باغچال پاسخ مناسبی بوده است.

لذا فضاهایی در پیرامون این فضاها با کارکرد مسکونی یا خدماتی شکل می گرفت در این جا ذوق معمار، آداب، عادات و عقاید، آن چنان که در معماری به کار می آید، در آن ظهور می یافت شایان ذکر است گودال باغچه بر روی محور مرکزی حیاط خانه قرار داشته و وحدت بین اجزاء را به نمایش می گذارد.

در عین حال این فضا و فضاهای اطراف آن به مرکز نظر می کنند و چشم خود را به پاکی و پاکیزگی و همچنین به زندگی در فضای سبز بهشتی روشن می کنند. نیز می توان چنین استنباط نمود؛ آب به عنوان عنصر مورد احترام ایرانیان و شکل گیری این عنصر می تواند تداعی کننده ی ماهیت باغ در فرهنگ ایرانی باشد که منجر به وجود آمدن گودال باغچه در درون حیاط شده است.

همچنین یکی از ارزشهای معماری ایران درونگرایی است، که این عامل فرهنگی در شکل گیری گودال باغچه ، نقش موثری داشته است، به طوری که ساکنین همواره در این فضا احساس امنیت داشته اند. علل دیگری را که می توان برای شکل گیری ماهیت باغچال عنوان نمود، مقرون به صرفه بودن آن می باشد . به طوری که برای تامین مصالح مصرفی آن کف زمین را کنده، خاک همان باغچه را گل نموده و از همان گل، خشت خام ساخته و خشت خام را برای حریم بندی باغچال و ساخت خانه استفاده می نمودند.

با توجه به ذکر موارد فوق آنچه مسلم و قابل اهمیت می باشد، مسئله ی تقدس آب نزد ایرانیان باستان و کاربرد آن جهت پاکیزگی است و از این رو می توان بر طبق آثار بجا مانده از ایران در ادوار تاریخی ، اظهار نظر نمود که گودال باغچه یکی از دستاوردهای مهم معماری سنتی ایرانی است که برای معرفی، حفظ، نگهداری، احیاء و کاربردی نمودن این عنصر به عنوان میراث معماری ایرانی به جامعه باید تلاش کرد.

منابع:

The Effect of Garden Pit on the Surface and Peripheral
Temperature and Energy Consumption in Arid and Hot
Climate

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی
• راهنمای جامع طراحی مسجد