Seljuk architecture

معماری دوره سلجوقیان

اهمیت معماری دوره سلجوقیان، در تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران اهمیت به سزایی دارد. معماری دوره سلجوقیان از استحکام و زیبایی خاصی برخوردار بود. گرچه حدود یک هزار سال از آن می گذرد ولی بناهای باقی مانده آن دوران نشان دهنده مهارت و استادی هنرمندان و استادکاران و آگاهی آنان از شیوه های گوناگون معماری است.

شکوفایی هنرها در این دوره هم چنین مدیون آرامش و ثبات سیاسی قلمرو سلجوقیان است، که هنرمندان توانستند در آن آثار بسیاری به وجود آورند. شاهنشاهی ترک‌تبار، پارسی‌مآب و مسلمان با فرهنگ ترکی-ایرانی که بر بخش بزرگی از خاورمیانه حکم‌فرمایی کرد.

به بیان دیگر با آمدن سلاجقه به ایران تحولی در هنر این دوره ایران رخ داد. وحدت سیاسی باعث شکوفایی علوم دینی و فنون شد به همین دلیل این معماری دوره سلجوقیان را می توان دوره ی درخشان معماری ایران دانست، زیرا در این دوره هنر معماری شکوفا شد و به درجه کمال رسید و هنرمندان و معماران چیره دست آثار فراوانی به وجود آوردند.

خصوصیات معماری دوره سلجوقیان

• در دوره سلجوقیان (Seljuk Empire) اشکال موجودات جاندار که به تقلید از طبیعت است به کار رفته است.
• به کار بردن تزئینات و اشکال برجسته است که به ویژه در قسمت نمای ساختمانهای سلجوقیان به کار می رفت.
• بزرگ ترین نوآوری موجود در بناهای سلجوقی تزیین دیوارها با لوحها یا کاشی کاری ها می باشد.
• معماری دوره سلجوقیان را می توان سر آغاز استفاده از کاشی سنتی رنگارنگ در معماری و زمینه ای برای رونق و پیشرفت تزیینات در دوره های بعدی خواند.
• اوج معماری سلجوقی بیش از آن که در تزیینات ظاهر شود ، در تناسب و شکل ساختمانها نمود پیدا کرد.
• بسیاری از عناصر این معماری در هنر مساجد عصر سلجوقی نمایان است.
• هنر سلجوقیان در به کار گیری گنبد دو پوسته ، فضای داخلی و قالب خارجی قابل توجه بود. گنبد داخلی نیمکره بود ولی گنبد بیرونی به شکل بیضی نسبتا نوک تیزی اجرا می شد. معماری دوره سلجوقیان دارای عناصر بسیاری است که عمده ترین آن شامل گنبد ، طاق و طاق نما ، گلدسته ، ایوان ، رواق ، مقصوره ، محراب ، گوشواره ، قوس و می باشد.

تزیینات معماری دوره سلجوقیان

پوشش بنا و تزیین در معماری دوره سلجوقیان مسأله مهمی بود که معماران را به خود مشغول داشته ، به ویژه ایرانیان که دارای ذوق هنری فراوان هستند. تزئینات به کار رفته در روی بناهای جدید، چون مسجد که بنای ضروری اسلام می باشد و دیگر پناها مانند: کاخها، مدارس، مقابر و کاروانسراها و … جلوه ای خاص و متفاوت یافت. در واقع تزئین بناهای ایرانی با توجه به شرایط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی فرق می کند و سیر تحولی را پشت سر گذاشته است.

با بررسی آثار به جامانده از معماری دوره سلجوقیان شاهد تأثیر تزیینات بناهای ساسانی در تزیینات معماری سلجوقی هستیم که در زمینه ی تزیین معماری اسلامی با عناصر معماری ایرانی پیش از اسلام به کار برده شده است و بخش عمده ای از پدیده های اساسی و بنیادی در معماری سنتی ایران خلق شده و در جریان اجرا تکامل یافته ، سپس به دوران پس از اسلام انتقال یافته است.

تشابه تزیینات در بناهای اسلامی و مسیحی بر این دلالت دارد که حاکمان سلجوقی از کنده کاریهای مسیحی در کنار کنده کاری های مسلمانان بهره می گرفتند . تفاوتهای موجود در این تزیینات را در سیر تحول هنرهای تزیینی می توان دید . چنان که سادگی تزیین بناهای قرون اولیه تا پیچیدگی تزیینی بناهای سلجوقی ، حکایت از این سیر تحول دارد.

هر چند این تزیین پوشانندهی حقیقت برای زیباییها نیست، بلکه تزیین هماهنگ سازی مصالح با فرم کلی و ایجاد طراوت و درخشش در بنا است. در این تحول، مسائل سیاسی، اقتصادی، مذهبی بی تأثیر نبوده، چنان که معماران ایرانی هنر خود را در قالب معماری اسلامی به کار بردند و سپس در سیر تحول آن در دوره سلجوقیان، که تحت تأثیر هنر ساسانی بود نیز تأثیرات فراوانی بر جای گذاشتند.

در تزئینات تغییراتی مانند عوامل زیر ایجاد شد:

• بکارگیری کاشی در تزئینات بیرونی ابنیه
• بکارگیری گسترده آجر در تزئینات خارجی بیرونی
• بکارگیری گسترده از گچ در فضای درونی و تزئینات مقرنس

کاربرد آجر در معماری دوره سلجوقیان

معماران عهد سلجوقی پس از دست پاپی به عوامل و عناصری که با آنها توانستند بناهای بزرگ ایرانی را به وجود آورند ، ظاهرا از سبک ساختمانی خود راضی شدند و از آن پس تلاش خود را صرف تزیینات بناها کردند ، تغییرات در آجر کاری تنها به منظور تأکید روی خطوط عمده بنا نبود ، بلکه به منظور متمایز کردن سطحی که قصد تزیین آن را داشتند ، مورد استفاده واقع می شد.

در بیش تر آثار معماری دوره سلجوقیان از آجر استفاده شده و مصالح آجری به شیوه ی بسیار ماهرانه ای در ساخت بناها به کار رفته است . برآمدگیها ، فرورفتگی های ایجاد کتیبه هایی تراش خورده از آجر ، جزو ویژگیهای معماری سلجوقیان است

استفاده از آجر در تزیین و ساختن گنبد نیز ، دارای کیفیتی در حد بالا بود و این نخستین نمونه تکنیکی است که در ایران عمومیت یافت و برای استفاده از این فن ، کارهای بی نهایت زیبا و دل انگیز انجام گرفت.

در بسیاری از مساجد از آجر برای برپا داشتن و یا تزیین گنبد استفاده شده و نمونه زیبای آن را در مسجد رشتخوار متعلق به عصر سلجوقیان می توان دید که برای استحکام و تزیین از هنر آجر کاری کمک گرفته شده است. آجرها در سقف بنا به صورت بسیار زیبا چیده شده که هم از داخل بنا و هم خارج آن منظره زیبایی را پدید آورده است.

بناهای عظیم با ستونهای ستبر و طاقهای بلند که متأثر از معماری کاخهای ساسانی میباشد و روش تزیین دیوارها با تزیینات گچی که از پیش از اسلام رواج داشت به عنوان روش تزیین دربسیاری از بناهای معماری دوره سلجوقیان استفاده می شد.

ویژگی چشمگیر ابنیه معماری دوره سلجوقیان  بهره گیری فراوان از آجر بود معماران ایرانی در این بهره گیری مهارت ، هنر و خلاقیت خود را در نهایت به نمایش گذاشتند. در دوره سلجوقی بناها با پوششها و گلچینهای آجری به شکلهای مختلف پدید آمدند.

هنر گچبری در معماری دوره سلجوقیان 

در معماری عصر سلجوقیان خطوط کوفی با تزیینات گل و بوته و خط نسخ، جزو وسایل تزیین ساختمان ها شده است پیداست که پیشرفت گچ بری تا این اندازه در دوره ساسانی مانع از پیشرفت نقاشی شده است.

ایرانیان نقشهای برجسته را بر نقش های مسطح ترجیح می دادند . وقتی گچ بری و سنگ تراشی صورت می گرفت ، روی آن را رنگ می زدند که هم شکل و هم رنگ نمایان باشد و همین سبب شده که نقاشی کمتر کرده اند ، مگر بر و روی پوست به جای کاغذهای امروزی و شاید چوب که متأسفانه آنها کمتر به ما رسیده است.

گچ بری در معماری دوره سلجوقیان  فقط در مساجد و اماکن مذهبی دیده نمی شود بلکه در کاخ های سلاطین و اشراف مورد عمل قرار گرفته طرحهای آن بیشتر مناظر شکار و مجالس بزم با حضور درباریان بوده است. اشکال انسانی در گچ بری ها به اندازه ای بزرگ و برجسته بوده که حکم مجسمه پیدا کرده است، اختلاف گچ بری سلجوقی با گچبریهای دوران پیشین، این است که در تزیینات این دوره از نقوش انسان و حیوانات استفاده شده است.

جالب ترین نمونه های این گچ بری ها را می توان در مسجد نایین و مسجد جامع اردستان و زواره و محراب مسجد جامع اصفهان و ورامین مشاهده کرد که برخی از قسمت های آن ویران شده است.

مساجد معماری دوره سلجوقیان

مسجدهای مهم سلجوقیان به سبک مسجد جامع اسلامی ساخته شده و خوشبختانه تعدادی از آنها در وضعیتی نسبتاً خوب باقی است. مسجد جامع اردستان ، زواره و گلپایگان همه تقریباً به همان سبک است. کارکردهای ساختاری به طور مؤکدی آشکار و هر مسجد دارای عظمت و شخصیتی مستقل است.

در این زمان ایران در معماری به عوامل و عناصری که بتوان با آنها به ساختمان مسجد بزرگی که دارای حیاط مرکزی و چهار ایوان باشد، دست یافت و از تعلیق دو عامل حیاط چهار ایوانی و تالار و مربع گنبد دار چهار طاقی ، مسجد بزرگ وایرانی به وجود آمد و سبک معماری مساجد چهار ایوانی ، اساس معماری مذهبی و کاروانسرا و مدرسه سازی ایران را تشکیل داد.

در معماری دوره سلجوقیان سبک ساختمان مساجد با ایوانهای چهار گانه در ایران مرسوم شد به همین جهت می توان اظهار داشت که در عصر سلجوقیان هنرهای گوناگون و از جمله معماری با پیشرفت و رشد چشم گیری توأم بود.

معماری دوره سلجوقیان در بنای مساجد تجلی یافت و معماران این دوره فرم گوشواره و گنبد را که از ابتکارهای اشکانیان شناخته شده است ، در خدمت مسجد در آوردند. با استفاده از فرمهای زمان ساسانی و مهارت در به کار بردن آنها به عوامل و عناصری که بتوان با آن مساجد بزرگ را بنا کرد ، دست یافتند و سبک معماری چهار ایوانی در بناهای مذهبی به ویژه در مساجد این زمان متداول شد و بیش تر بناهای ایران بر محور معماری چهار ایوانی ساخته می شدند.

مسجد جامع اصفهان ، نخستین مسجدی بود که بین سالهای ۴۸۰ تا ۵۱۷ ه.ق به صورت چهار ایوانی بنا گردید و پس از آن مساجد اردستان و گلپایگان و مسجد خمار تاش در قزوین و مدرسهی حیدریه در همان شهر به مساجد چهار ایوانی مبدل گشتند.

مسجد جامع بزرگ قزوین

یکی دیگر از بناهای تاریخی معماری دوره سلجوقیان که متأثر از معماری ساسانی می باشد ، مسجد جامع قزوین است . این مسجد که در اصل به صورت بنای چهار طاقی آتشکده ساخته شده مشتمل بر بنای مربع بزرگ آجری و شبستان مزین به گچ بریها و خطوط کوفی و طرح های دورهی سلجوقی است.

مسجد جامع قزوین ، گنبد دو پوسته داشته که یک پوسته آن باقی مانده است . نمای داخلی گنبد خانه با نقوش برگ کنگری که از نقوش معمول در دوره ی ساسانی بوده  مزین شده است . گوشه سازی آن از نوع سکنج است و همین طور شاپرکهای آن با نوعی گزسازی تزیین شده اند

تنها از روی محرابهای دل انگیز این عصر در حیدریه و بقعه علویان می توانیم زیبائی آن را حدس بزنیم. ولی یقین داریم که کیفیتی عالی داشته، زیرا سایر اجزایی که باقی مانده از جمله دو ردیف کتیبه که سراسر دور گنبد را پوشانده، دارای زیبائی فوق‌العاده است.

ردیف بالایی یک کتیبه کوفی با شکوه و پائینی خط نسخ ظریفی است. هر دو سفید دارای زمینه آبی با نقش های مو و پیچک با دلچسبی بی پیرایه‌ای که شاید در اسلام بی نظیر باشد. دیوار به وسیله بندکشی با روح و گره‌های بزرگ تزئینی که نمایشی از حلقه های پیچ در پیچ است، از حالت لختی آزاد شده است با محرابی عظیم و بغرنج که در این چارچوب ساختمانی جا داده شده است. کل بنا تاثیری شاهانه داشته و سادگی محض شکل های اصلی درگیرایی آن نقش اساسی داشته است.

مسجد جامع اصفهان

قدرت و نجابت معماری دوره سلجوقیان بی شک به بهترین صورت در مسجد جامع اصفهان تجلی کرده، که یکی از بزرگترین مسجدهای جهان است. اگر فقط به معرفی یکی از آثار هنری دوره سلجوقیان در زمینه معماری بخواهیم بپردازیم این مسجد است. اصفهان از اوایل اسلام به خاطر در مرکز قرار داشتن و زیبائی های طبیعی اش مستعد بزرگ شدن بود و ناگزیر مسجد جامعش می باید بزرگ می شد.

مسجد جامع اصفهان، به عنوان یک بنای با شکوه در شهری که در اعصار کاملاً مختلف و در دوران فرمانروایان متعدد به پایتختی برگزیده شد، کاملاً سلجوقی نبود، ولی آن بخشهایی که از دوره سلجوقیان است، حتی امروز هم شکوه عمده آن است. ساختمان کاملاً متمایز آن بیش از ۸۰۰ سال از معماری ایران را هویداست و تاریخ آن از سده یازدهم تا هجدهم را در بر می گیرد. در عمر طولانی آن بارها جنگ پیش آمده و بارها آسیب دیده و بازسازی شده و چیزی نمانده که ویران شود.

• یک حیاط چهار ایوان (۶۰*۷۰متر) به وسیله رواق ها و دهلیزهای روباز دو طبقه کاشیکاری یا آجر نخودی احاطه شده است.
• یک ایوان دراز به کاشیکاری آراسته‌ای دارد،که به یک شبستان گنبددار باز می شود که بنا بر کتیبه‌اش به زمان نظام‌الملک در آغاز پادشاهی ملکشاه سلطان سلجوقیان ساخته شده است.
• گنبد ، آجرکاری و تزیینات مؤثر از عصر ساسانی را که در آن نمایان است ، نشان می دهد
• گنبدی در پشت ایوان جنوبی ، معروف به صفه صاحب احداث شد . این گنبد در زمان ملکشاه سلجوقی و به دستور وزیر او خواجه نظام الملک ساخته شده و امروزه به گنبد خواجه نظام الملک معروف است . ابتدا بنای گنبد دار از چهار طرف باز بوده و لیکن بعدها به بنای کلی مسجد پیوست.

آیا سلجوقیان ایرانی بودند

تشکیل دهنده امپراطوری سلجوقیان ساکنان ترک نژاد حاشیه دریاچه آرال و یا همان دریاچه خوارزم در ازبکستان امروزی بودند، که به خراسان حمله کردند. هنوز مردم منطقه آرال به همان زبان ازبکی که یکی از ریشه های زبان ترکی است تکلم می کنند. قلمرو سلجوقیان در اوج قدرت از شرق افغانستان امروزی تا سوریه و از شمال آسیای صغیر تا یمن گسترده بود. در پاسخ به این سوال که آیا سلجوقیان ایرانی بودند، باید گفت: که اصالتا ایرانی نبودند ولی به سرعت تحت تاثیر فرهنگ ایرانی قرار گرفتند و فرهنگی ترکی-ایرانی پیدا کردند.

نتیجه گیری معماری دوره سلجوقیان

با روی کار آمدن سلاجقه و گسترش قلمرو حکومت آنان تمدنی به نام تمدن سلاجقه در ایران به وجود آمد که در تاریخ سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی ملت ما اهمیت به سزایی دارد. این سلسله وحدت سیاسی را به ارمغان آورد که منجر به شکوفایی علوم و هنرهای متفاوت شد.

در این دوره هنر معماری شکوفا گردید و هنرمندان و معماران چیره دست آثار فراوانی به وجود آوردند. معماری دوره سلجوقیان سراسر نوآوری و هنرمندی بود کاشی های طرح دار که هنوز در تزئینات معماری ایران بسیار مهم هستند یکی از دست آوردهای معماری سلجوقیان ساکن شده در ایران است.

در میان آثار باشکوه به جا مانده از معماری دوره سلجوقیان به راحتی می توان به اهمیت و تأثیر هنر عصر ساسانی در قسمتهای گوناگون معماری و هنری پی برد که در دوره ی سلجوقی به حد کمال خود رسیده است. در رابطه با پیشرفتهای معماری دوره سلجوقیان می بایست اذعان داشت که در این دوره ، رنسانس معماری ایرانی پس از اسلام به وقوع پیوست. ایوان، گنبد و هم چنین بسیاری از تزیینات داخلی بناهای اسلامی کاملا برگرفته شده از معماری ایران پیش از اسلام است.

اهمیت هنر ایرانی و توجه سلجوقیان به فرهنگ و سنت های ایرانی از جمله عواملی بود که پیشرفت و رشد هنر عصر سلجوقی را به همراه تأثیر پذیری از هنر ساسانیان به همراه داشت.

منابع:

The Art of the Seljuqs of Iran (ca. 1040–1157)