مسجد جامع سمنان در مرکز شهر سمنان واقع شده است. این مسجد را می توان در زمره ی کهن ترین و قدیمیترین بناهای تاریخی و اسلامی شهر سمنان به شمار آورد که به حق یکی از قدیمی ترین مساجد ایران بعد از تاریخانه میباشد.
تاریخچه مسجد جامع سمنان
با توجه به گمانه زنی ها و حفاری های سال ۱۳۵۴، این نتیجه حاصل شده است که مسجد جامع سمنان در قرن اول هجـری بـر روی خرابـه ي آتشکده ی ساسانی بنا گردیده ولی در طول زمان تعمیرات و تغییراتی در آن صـورت گرفتـه است.
در حکومت عبدالله بن عمر، ثروتمندان سمنان مسجد کنونی این شهر را ساختند ولی این بنا دارای چندان شکوهی نبود. پس از آن بارها افراد زیادی بر بنای ابتدایی افزودند.
مانند گنبد باختری و شبستان شمالی را خواجه ابوسعید سمنانی و خواجه نظام‌الدین در دوران سلطنت سنجر سلجوقی ساختند و شبستان جنوبی را شیخ رکن‌الدین علاءالدوله سمنانی در زمان وزارت ارغون‌خان بنا نمود و چون خرابی به وجود آمده بود، در زمان فتحعلی شاه، ذوالفقارخان به تجدید آن پرداخت. مسجد خاوری را خواجه کیقباد بن ملک شرف‌الدین سمنانی ساخته و ایوان متصل به گنبد را خواجه عزالدین محمد بالیچه سمنانی وزیر میرزا شاهرخ بنا کرده است.
معماری مسجد جامع سمنان
- مسجد جامع سمنان دارای چهار در بزرگ ورودی از شمال، جنوب، شرق و شمال غربی است.
- در شمال غربی به دالان درازی باز می شود که در انتهای آن تکیه پهنه است.
- درهای شمال، جنوب و شرق مسجد جامع سمنان دارای هشتی دالان و دهلیز هستند.
- بالای درهای شمالی و شرقی تزئینات مقرنس کاری گچی زیبا با دو گوشواره دو طبقه در طرفین با پشت بغلهای کاشی کاری شده وجود دارد.
- در هشتی های شمالی، جنوبی و شرقی تاق های آجری گنبد دار با تاق نماهای متعدد با لچکی کاشی کاری شده مشاهده می شوند.
- ایوان غربی مسجد جامع سمنان به ارتفاع ۱۹/۰۵ متر، مفصل تر و زیباتر از ایوانهای دیگر ساخته شده است و کاشی کاری و کتیبه های زیبایی دارد.
- در پشت ایوان غربی ، مقصوره زیبا به ارتفاع ۲۱ متر قرار دارد.
- در بالای این مقصوره گلدسته ای وجود دارد که شامل گنبد کوچکی با پوشش کاشی فیروزه ای و ساق هشت ضلعی بلند است.
- در طرفین ایوان غربی مسجد جامع سمنان ، دو شبستان شامل چهل طاق و سی ستون مدور و قطور در وسط و پنج نیم ستون در هر سمت که جمعاً چهل ستون می شود، قرار دارد.
- ایوان شرقی مسجد جامع سمنان به ارتفاع ۱۸/۰۵ متر دارای شکوه کم نظیری است.
- بر بالای ایوان شرقی، گلدستهای زیبا به صورت طرح شش ضلعی، با پوشش هرمی شکل و نرده مشبک و چوبین جالبی خود نمایی می کند.
- در طرفین ایوانها و چهار گوش صحن، چهار مهتابی بزرگ با اتاق ها و حجره هایی چند و در زیر آنها شبستان هایی با پنجره های مشبک آجری لعاب دار ساخته شده است.
- در هشتی های شمالی، جنوبی و شرقی تاق های آجری گنبد دار با تاق نماهای متعدد با لچکی کاشی کاری شده مشاهده می شوند.
- صحن مسجد جامع سمنان به شكل مستطیل به طول ۲۷متر و عرض ۲۵ متر می باشد.
- شبستان شمالی مسجد جامع سمنان مشتمل بر ۱۶ستون مدور و قطور است كه بر روی آن طاقهای ضربی شبستان استوار گردیده است.
- شبستان شرقی كه به وسیلة در ورودی جنوب شرقی از شبستان جنوبی به وسیله در شمالی از شبستان شمالی جدا می شود این شبستان به وسیلة هشتی كوچك باطاق گنبدی كم خیز مزین به تزئینات معقلی بسیار زیبا به بازار حضرتراه می یابد.
- در گوشة شمال شرقی این شبستان منار سلجوقی به ارتفاع ۲۰/۳۱ متر واقع است.
- شبستان جنوبی مسجد جامع سمنان مشتمل بر ۱۶ ستون مدور در وسط و ۵/۸ ستون در طرف دیوار شرقی می باشد كه پایه های ۲۷ طاق شبستان را تشكیل می دهد.
- درب نفیس شمالی ،که مسجد جامع سمنان را به خیابان امام خمینی و بازار شیخ علائ الدوله مربوط می سازد و دارای کنده کاری بسیار زیبایی می باشد ،در کنار این شبستان قرار دارد.
- درب ورودی جنوب شرقی که در گوشه مسجد قرار دارد بوسیله راهروی کوچکی به هشتی بزرگی متصل می شود که دارای حوض خانه وضوخانه و توالت می باشد.
مناره مسجد جامع سمنان
مناره مسجد جامع سمنان یکی از منارهای تاریخی ایران متعلق به معماری اسلامی سلجوقیان به شمار می‌رود که در گوشه شمال شرقی مسجد جامع قرار دارد. ارتفاع این منار از سطح زمین ۳۱/۲۰ متر میباشد و از روی بام به ارتفاع ۲ متر کتیبه‌ای با طرح و نقش بسیار زیبا از آجر و با خط کوفی تزئین شده‌است. این بنا قدیمیترین منار جنبان ایران میباشد در مرکز این منار محوری چوبی قرار دارد که با تکان دادن آن کل منار حرکت می‌کند.
معماري مناره
- مناره مسجد جامع سمنان در گوشه شمال شرقي شبستان شمالي مسجد بدون سكو مستقيما روي زمين واقع شده است.
- براي رسيدن به مدخل منار بايد از يك راهرو منكسر تنگ و كم ارتفاعي عبور كرد كه توسط خواجه ابوسعيد سمناني و خواجه نظام الدين بختيار سمناني در دورة سلطان سنجر سلجوقي هنگام احداث شبستان مزبور ساخته شده است.
- ارتفاع منار مسجد جامع سمنان را بين 5/31 تا 5/28 متر نوشته اند.
- ارتفاع كلي منار 5/28 متر است كه از اين ارتفاع 5/24 متر آن شامل ميله منار تا انتهاي مقرنسها و قاعدتا مأذنه و 4 متر ديگر شامل مأذنه و قسمت فوقاني آن مي شود.
- علي رغم ارتفاع زياد منار به دليل پنهان شدن حدود 5/7 متر از بخش زيرين در بين شبستان و بناهاي مجاور، آن چنانكه بايد عظمت و ارتفاع بلند آن جلوه گر نيست.
- قسمت تحتاني منار مسجد جامع سمنان تا نزديك كتيبه زيرين تقريبا استوانه اي است و از آنجا به بالا به صورت موزوني به فرم مخروط ملايم در آمده تا زير مقرنسهاي مأذنه ادامه مي يابد.
- مأذنه زيباي مناره مسجد جامع سمنان با واسطه دو رديف مقرنس پر كار بر فراز بنا قرار گرفته معماري اين مأذنه داراي سبك صفوي است.
- استقرار سقف بزرگ هشت ضلعي با لبه هاي مضرس طرح دار بر فراز آن، از نفوذ باران به داخل مأذنه و منار جلوگيري مي كند.
- ادامه منار از مأذنه خارج شده و به قپه كوچكي ختم مي شود.
- قطر منار مسجد جامع سمنان در پائين 6/3 متر و در داخل 09/2 متر است.
- ضخامت ديوار منار در پايين ترين قسمت 75 سانتيمتر مي باشد و متناسب با كم شدن قطر منار از پايين به بالا از قطر ديوار و دكل نيز كاسته شده بطوريكه در قسمت انتهايي بدنه منار كه قطر آن به حداقل مي رسد تنگي گلويي احساس نمي شود.
- پلكانهاي مارپيچي منار بر عكس عقربه هاي ساعت حول محور آجري (دكل) پيچيده و تا قاعده مأذنه ادامه مي يابد.
- پايه اين دكل به شكل مربع است كه با آجرهايي به ابعاد 45 * 23 * 23 متر ساخته شده و در قسمتهاي فوقاني به تدريج زواياي طرح مربع محو مي گردد. تعداد پله ها حدود 91 عدد است. اولين پله 36 سانتيمتر ارتفاع دارد.
تزیینات مناره
تزئينات منار به سه دسته تقسيم مي شود : كتيبه آجري، تزئينات آجري، تزئينات معقلي
كتيبه ها
- منار مسجد جامع سمنان داراي دو كتيبه بسيار مهم به خط كوفي معقد يا برگدار (گره دار) است.
- در هر دو كتيبه كه يكي مشتمل بر آيات قرآن و يكي حاوي نام باني بنا است. كتيبه فوقاني كه با فاصلة يك نوار تزئيني در گلويي منار قرار دارد آيه 32 سوره فصلت (سجده) را به شرح ذيل در خود جاي داده است
- كتيبه زيرين كه با اندكي فاصله از محاذي بام مسجد قرار دارد. داراي متني به شرح ذيل است: “بسم الله امر ببناء هذه المناره الامير الجليل السيدا ابو حرب بختيار بن محمد مولي اميرالمؤمنين” چنين به نظر مي رسد كه كتيبه ها بدون طرح قبلي بر روي منار ساخته شده و به همين جهت به دليل كمي جا دو كلمه از آخر آيه را جا انداخته اند.
تزئينات آجري
كار برد آجر و نقش آن در تزئينات پيكر خارجي مسجد جامع سمنان را به وضوح مي توان در منار مسجد مشاهده كرد. اين منار همانند منارهاي قرن پنجم و ششم هجري بخصوص در مناطق خراسان و قومس و اصفهان داراي بخشهاي متعدد با تزئينات متفاوت مي باشد
نقوش هندسي، زيگزاگها و صليبها با ريزه كاري هاي جالب و چشمگير با پس و پيش گذاشتن آجرها القاء شده است كه از نظر زيبايي در نهايت اعتبار است و تناسبي كه بين اين بخشها از نظر تزئينات و طول آنها در نظر گرفته شده حاكي از آشنايي كامل هنرمندان به اصول مربوط به انتخاب ابعاد متناسب است و همين ذوق و دقت است كه منار مسجد جامع سمنان را بصورت بكي از زيباترين آثار معماري قرن پنجم در آورده است. نماي قسمت تحتاني منار تا ارتفاع 7 متري در زير بناي مجاور پنهان است و از نماي خارجي و تزئينات آن چيزي به چشم نمي خورد.
سخن آخر
می توان گفت ساختمان و منا مسجد جامع سمنان آنطور كه مشخص است از قدمت زیادی برخوردار است و بعضی از مؤلفین حتی زمان ساختمان آن را به قبل از اسلام و یا قرون نخستین اسلامی می رسانند ولی باید بگوییم كه به احتمال زیاد از زمان حكومت سلاطین سلجوقی و قریب به یقین در زمان حكمرانی سلطان سنجر پیكره و قالب اصلی مسجد ریخته شده است.
در قرون بعد به ویژه در زمان حكومتهای تیموریان و صفویه و قاجاریه ملحقات و اجزای جدیدی به آن اضافه شده و یا بعضی از قسمتهای مسجد مورد مرمت قرار گرفته است.
مسجد جامع سمنان در سال ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۳۲۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه