باغ ارم شیراز (Eram Garden)

باغ ارم شیراز در منتهی الیه شمال غربی دشت شیراز واقع شده است که  امروز تنها نیمه شمالی باغ ارم، به مساحت حدود ۹ هکتار، باقی مانده است. باغ ارم از باغ‌ های شیراز است که محبوبیت فراوان خود را مدیون درختان مرکبات و خیابان طویلی است. که در دو طرف آن سروهایی باشکوه غرس گردیده و نیز ساختمان جالب توجهی که شاهد مهمان نوازی بی دریغ ایل قشقایی بوده است.

تاریخچه باغ ارم شیراز

تاریخچه باغ ارم شیراز دقیقا مشخص نیست، اما شواهد تاریخی سابقه آن را به دوره سلجوقیان منتسب می نماید. گویا باغ ارم به خواست و دستور اتابک قراچه حاکم فارس در قرن ششـم احداث شده است، باغ ارم به لحاظ گونه شناسی، تا اواخر دوران زندیه یک باغ « حکومتی » بوده، و از اواخر دوران زندیه و سلطنت فتحعلی شاه قاجار با واگذاری آن به سران ایل قشقایی به یک باغ سکونتی حکومتی تبدیل می شود و امروز یکی از زیباترین نمونه های طراحی باغ ایرانی است.

اهدای باغ ارم به دانشگاه شیراز

باغ توسط کمک مالی محمدرضا شاه پهلوی و دولت وقت خریداری شد و پس از تعمیر اهدا گشت به دانشگاه شیراز. عوامل جوی و گذر زمان از باغ مخروبه ای به جا گذاشته بود. دیوار اطراف باغ که از “گل دای” بود کاملا تخریب شده بود. به تشخیص معماران باقیمانده این دیوار کاملا جمع آوری شد و به سبک معماری دوره دوم پهلوی دیوار سنگی کوتاهی در اطراف باغ کشیده شد و بالای آن نرده فلزی کار شد. پس از انجام تمام مرمت ها و تعمیرات، دولت باغ را به دانشگاه شیراز تحویل داد.

ویژگی های معماری باغ ارم شیراز

• باغ ارم شیراز تقریباً مستطيل شكل اسـت بـا ابعـاد در حدود ۲۵۰ × ۷۲۰ متر و مساحت حدود ۱۸ هکتار است.
• غیر از حصار، ردیف درختان در حاشیه باغ محیط اطراف آن را تعریف کرده است.
• باغ ارم یک محور اصلی حرکتی دارد به موازات اضلاع طولی و در میانه عرض باغ.
• این محور با خیابان عریض میانی و ردیفهای و درختـان بلنـد (دو ردیف در هر طـرف) و ورودی باغ و آبنما و حوض های میانی و نیز کوشکها و بناهایی که بر روی آن است تعریف شده است.
• محور اصلی طولی باغ ارم با راستای شمال جنوب جغرافیایی زاویه ۴۵ درجه دارد و در جهت شمال غربی جنوب شرقی است در امتداد شیب غالب دشت شیراز.
• محورهای فرعی باغ عرضی است و تنها یک ردیف درخت در طرفین دارد.
• باغ بر سطحی شیب دار بنا شده و اختلاف ارتفاع بالاترین و پایین ترین قسمت آن حدود ۱۰-۱۵ متر است.
• سطح داخلی باغ ارم را با سکوبندیهای منظم مسطح کرده اند.
• گویا ارم دو سکوی اصلی دارد که باغ را به دو نیمه شمالی و جنوبی تقسیم کرده است هر یک از این سکوها نیز با دو سکوی فرعی دیگر تقسیم شده است
• محورهای فرعی باغ در لبه این سکوهاست.
• ورودی اصلی باغ از سمت جنوب شرقی (محور اصلی طولی باغ) و از پایین ترین قسمت قابل دیدن است.
• اما باغ ارم حداقل دوورودی فرعـی هـم در ضلع طولی شمال شرقی و یک ورودی فرعی در ضلع عرضی شمال غربی دارد.
• سردر ورودی بـاغ در ضلع عرضی جنوب شرقی و عمارت میانی باغ در حد فاصل سکوهای اصلی جنوبی و شمالی و کوشک اصلی انتهایـی بـاغ در انتهای سکوی شمالی. همـه این بناهـا بـر روی محـور طولی اصلی باغ اسـت.
• عمـارت میانی باغ ارم بنایی کشیده (بـه مـوازات عرض بـاغ) و تک لایه ویک طبقه است و بر روی محـور اصلی طولی بـاغ از میان ایـن بنا عبـور می کرده اند.
• این عمارت فضاهایی در طرفین محـل عبـور دارد که به دو سـوی بـاغ و محور عبـوری نظر افکنده اند.
• کوشک اصلی انتهای باغ نیز بنایی سه طبقه و کشیده (به موازات عرض باغ) اسـت.
• این بنا کوشک انتهایی باغ ارم است و عمدتاً به دو سـو، یعنی جلو و پشـت بـاغ نظر داشته است.
• کوشک اصلی در وضعیت فعلی باغ بخشی از ساختمانی با حیاط میانی است، اما در نقشه ویلبر اثری از این حیاط و بناهای اطراف آن نیست و کوشک انتهایی به صورت بنایی مستقل ترسیم شده است.
• کوشک اصلی باغ ارم شیراز با آبنمای بزرگ مقابلش همراه شده و بر اهمیتش تأکید شـده اسـت.
• پوشیده و محصور بودن در رویکرد رمزاندیش معمار ایرانی، نشانه ای از باغ بهشت، و مفهوم آرامش و جاودانگی را به همراه دارد. باغ ارم نیز همواره به عنوان باغی محصور مطرح بوده است.
• در دوره قاجاریه این باغ حصار و دیواری از « چینه گل » داشته است. از این نظر محصوریت و ایجاد حریم یکی از ویژگی های اساسی این باغ بوده است.
• باغ ارم هرچند دارای المان های معمول ورودی مانند هشتی و دالان نیست، اما تزئینات سردر جنوبی باغ ارم با ترکیب آجر و کاشی سنتی ایرانی که با ظرافت و زیبایی بسیار انجام شده است، ناشی از اهمیت سردر نزد طراح آن است.
• تراس بندی شیب طبیعی زمین در امتداد مسیرها، نوعی سلسله مراتب حرکتی ایجاد می کنند. در ارم نیز این مفهوم به خوبی قابل مشاهده و بازشناسی است. شیب زمین از غرب به سوی شرق است و طراح از این فرصت برای تراس بندی در مسیر حرکت در حدفاصل سردر تا کوشک، به خصوص در محور اصلی باغ سود جسته است.
• نقوش اسلیمی در نمای ساختمانها، در نقاشیهای سقف کوشک و حجاری ستونهای ایوان، گل و بوته های تزیینی، بهشت را در ذهن مخاطب ترسیم می کنند.
• کوشک به عنوان پاداشی برای سالک تلقی می شود. کوشک باغ ارم شیراز در حقیقت عمارتی سه طبقه، در بلندترین مکان باغ و در انتهای مسیر قرار گرفته است.
• کوشک باغ ارم بنایی با تزیینات فراوان که از فاصله دور خودنمایی می کند. از ابتدای حرکت کوشک در انتها به چشم می آید و در تمام طول مسیر قابل مشاهده است.
• ایوان از مهمترین عناصر منظری در باغ ایرانی و بیانگر مفهوم تعالی است و این مفهوم در ایوان باغ ارم به خوبی ترسیم شده است.
• ایوانی رو به شرق، که در طبقه دوم و سوم قرار دارد.
• ایوان باغ ارم با کاشیکاری های دوره زندیه و قاجاریه، و نقش و نگاری که در آن مشاهده می شود، آسمان و مفاهیم مربوط به آن را به خوبی به نمایش می گذارد.

نظام آب و کاشت در طراحی باغ ارم شیراز

• حرکت مارپیچ گیاه هنوما که در اندیشه های ایرانی آن را درخت زندگی دانسته اند، در جای جای باغ ارم دیده میشود. درختی زندگی بخش که میوه آن غذای بهشتیان است.
• ردیف سروها مشوق حرکت مخاطب در مسیری است که در رسیدن به بی نهایت وجود آغاز کرده است. علاوه بر آن، فرم کشیده و هرمی آن در طول مسیر با تاکید بر خطوط عمودی پرسپکتیوی بی نهایت را ایجاد می نماید.
• هندسه راست گوشه باغ ایرانی و نظام هندسی کاشت درختان در تضادی آشکار با رشد ارگانیک درختان و گیاهان قرار دارد.
• تضادی که در نوع خود علاوه بر زیبایی بصری، رمزواره های فراوانی را به همراه دارد. استفاده از اعداد مقدس بر رویکرد معناگرایانه به طراحی باغ تاکید می ورزد.
• کاشت ردیفی ۷۲ درخت سرو را در محور باغ ارم تاکیدی بر این نظام زیبای باغ می باشد.
• هندسه پنهان در نظام «کاشت زوجی» درختان نیز خودنمایی می کند.
• این نوع کاشت درختان را ملهم از داستانهایی چون لیلی و مجنون و دیگر داستانهای عرفانی ادبیات مشرق زمین می داند که اغلب آنها تداعی کننده فردوس برین هستند.
• در برخی مواقع هنر باغ سازی جلوه های کامل تری از این مفهوم را در این باغ رقم زده است. در این باغ تاکی تنومند و کهن در پایه یکی از سرونازها قرار گرفته، شاخه هایش را همچون ساقه پیچک، بر گرد سرو تاییده و از پای تا سر آن را در آغوش گرفته است.
• در باغ ارم شیراز نیز آب در جویها و حوض ها و حوضچه ها به صورتی حرکت می کند که بتواند تمام باغ را آبیاری نماید.
• آب روان در بین درختان نارنجستان و آب ساکن در استخرها و حوضچه ها، یادآور مفاهیم دوگانه زندگی و جاودانگی، حرکت و پویایی است.
• آب در باغ ارم در طی مدام از آبشارهای کوچک فرو می ریزد و صدای دلنشین آن یادآور زندگی و نشاط است.
• استخر بزرگی که در مقابل کوشک باغ ارم قرار گرفته، و تصویر عمارت در آن دیده می شود بی کرانگی آسمان را در خود انعکاس می دهد.
• استخری با مساحت سیصد و سی و پنج مترمربع که آب ساکن را به معنای جاودانگی به نمایش می گذارد.
• فواره تجلی جوشش آب از دورن نهر و نمادی از جوشش اندیشه و ایمان الهی است.

سخن آخر

باغ ارم یکی از باغ های زیبا و مشهور شیراز و متعلق به دوره قاجار می باشد. که با توجه به تاریخچه باغ ارم شیراز، از باغ های قدیمی ایران با سابقه ای دست کم تا پیش از قرن هشتم می باشد این ادعا نشانه اصالت این باغ است.

باغ ارم شیراز یکی از قدیمی ترین نمونه های پابرجا در ایران می باشد. عمارت اصلی باغ ارم که فعلا موجود و از ساخته های دو نصیر الملک بشمار می آید در سمت مغرب باغ قرار دارد. درک مماری این باغ که از قدیمی ترین نمونه های پابرجا در ایران است هم در شناخت باغ ایرانی به طور خاص و هم در شناخت معماری ایرانی، در دوره مهم پیش از قرن هشتم، موثر و مفید است.

از نظر هنر عالی نقاشی نیز این عمارت بی نصیب نمانده است سقف دو سالن طبقه سوم ساختمان که با تیرهای چوبی و تخته های منظم پوشیده شده دارای نقاشی های زیبا و بسیار نفیسی است.

منابع:

Eram Garden

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی استودیو عکاسی
• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد