آرامگاه نادرشاه (Nader Shah Mausoleum)

آرامگاه نادرشاه اثر ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران در مجموعه باغ موزه نادری مشهد است. که به یادبود نادرشاه افشار بنیانگذار و نخستین پادشاه دودمان افشاریان، در سال ۱۳۴۲ خورشیدی توسط مهندس هوشنگ سیحون معروف به مرد بناهای ماندگار، طراحی و ساخته شده‌ است. آرامگاه نادرشاه در ضلع شمال غربی چهار راه شهدا مشهد (نادری سابق) در باغی به مساحت ۱۴۴۰۰ متر مربع بنا شده است بنای اصلی آرامگاه به مساحت ۱۲ هزار متر مربع میباشد.

این آرامگاه زیبا یکی از بناهای تاریخی مشهد است که پس از حرم امام رضا(ع) مهم ترین مکان گردشگری و تاریخی داخل شهر مشهد تلقی می شود. آرامگاه نادرشاه، به عنوان محل دفن یک شخصیت سیاسی در دل شهر مشهد از سری ساخت و سازهای بناهای دوران معاصر بوده که هوشنگ سیحون معمار ایرانی با بهره گیری از تاریخ، سنن و معماری سنتی ایران و نیز سیر تکمیلی در فرهنگ غرب، مصالح در ساخت این مقبره  از آنها استفاده کرده است و بنایی ماندگار و به یاد ماندنی برای مردم شهر مشهد خلق نموده است.

ویژگی های معماری آرامگاه نادرشاه

• اصل بنا چهار قسمت دارد که شامل:
• تالاری به طول و عرض ۱۵/۵ در ۸/۴ متر دارد که  فضای اصلی مقبره ۱۵ در ۱۵ متر بوده است  و دو طرف آن به عرض تقریبی ۴ متر و ارتفاع ۲/۵ متر است. ۱۶ ستون یکپارچه سنگی به ارتفاع ۲/۲۶ متر در اطراف مقبره قرار دارد که سقف آن بیش از ۶ متر ارتفاع دارد.

در آرامگاه نادرشاه یک سکوی دوازده پله ای به محل دفن که یک پوشش خیمه مانند بر روی قبر است و، یک سکوی مرتفع در کنار قبر که مجسمه نادرشاه سوار بر اسب به همراه سه نفر دیگر که به دنبال او هستند می رسد.

•   غرفه فروش کتاب و دو تالار به عنوان موزه ، یکی برای نمایش جنگ افزارهای زمان سلطنت نادرشاه و دیگری برای نمایش اسلحه های زمان ماقبل نادر ، طراحی شده است.
•   طراحی بنای آرامگاه نادرشاه بر اساس دو شکل مربع و مثلث صورت گرفته است.

تالار مربع شکل از دو دیوار سنگی بسته و در قسمت ستون بندی باز تشکیل شده است که سنگ مزار نادر در گوشه این مربع در پناه دو دیوار قراردارد.

•   در باغ اطراف مقبره نیزبناهای فرعی متعددی مانند سالن اجتماعات، کتابخانه، سرویس بهداشتی و … قرار دارد که با بنای آرامگاه هماهنگی دارند. همچنین در گوشه ی شمالی آرامگاه نادر، آرامگاه محمد تقی خان پسیان سردار خراسان قرار گرفته است.

مصالح به کار رفته در آرامگاه نادرشاه

• مصالح استفاده شده در آرامگاه نادرشاه از سنگ های خشن و سخت گرانیت کوه سنگی مشهد است.
• پوشش مقبره آرامگاه نادرشاه نیز در اصل نمایانگر و تداعی کننده ی چادر عشایر است؛ یعنی جایی که زندگی نادر در آنجا هم آغاز شده و هم پایان یافته است که پوشش این بنا در کل از بتن مسلح نمایان انجام شده است.

بررسی نمادها در آرامگاه نادرشاه

• تالار آرامگاه نادرشاه از دو دیوار قرمز رنگ سنگی بسته و در قسمت ستون بندی باز تشکیل شده است و باز و بسته بودن تالار حالت صحنه جنگ و دفاع و حمله را تداعی می کند.
• رنگ قرمز دو دیوار به مفهوم جنگ است و برجستگی های با ابعاد متفاوت سنگی که از دیوار بیرون آمده اند، نبردهای مختلف نادر را نشان می دهند.

• ستون های اطراف تالار آرامگاه نادرشاه با نقش های با قاعده های مربع شکل  و بالای ستون به ترتیبی که ۴۵ درجه نسبت به هم چرخش دارند طراحی  شده است که در نتیجه هشت مثلث با چهار قاعده در بالا و چهار قاعده در پایین، نشانه ای از کلاه نادر است.

• مثلث های کلیدی تماما متساوی الاضلاع و بقیه نیز مثلث های قائم الزاویه هستند که در بالا به صورت مورب برش خورده اند. همین طرز کار عینا در داخل تالار آرامگاه نیز عمل شده است همچنین در نمای حدفاصل بین برج مجسمه و موزه کوچک مجموعه بنا طوری طراحی شده است که به خصوص در نمای اصلی برجستگی نباشد یعنی ابزار کارو تراش همه سنگ ها از داخل باشد و این به معنای ایجاد قدرت تجسمی و تصویری بیشتر است.
• نرده های اطراف آرامگاه نادرشاه در واقع مانند صف هایی از تبرزین به نظر می آیند که با توجه به تبرزینی که در دست مجسمه ی نادرشاه هم قرار دارد نمونه ی دیگری از سمبل های به کار رفته در این بنا را نشان می دهد.
• در معماری خط افقی مفهوم آرامش را میرساند، خط عمودی حاکی از استواری و پایداری است و خط مورب نماد جنبش و تحرک است. حالا با توجه به پایه آرامگاه به این نتیجه می رسیم که از یک سو به شکل مورب بالا رفته است و علاوه بر آن مجسمه ی نادرشاه تابع خط مورب است که نشان دهنده این است که اینجا آرامگاه مردی است که زندگی اش سراسر جنبش و کوشش بوده است.
• فقط در قسمت موزه کوچک سه ناودان عظیم سنگی از متن بیرون آمده اند که بیشتر جنبه زیبایی دارند.

سخن آخر

اصولا بناهای یادبود که خاطره افراد برجسته و با شخصیت را زنده می دارد همیشه در میان مردم جهان بوده و هست ، و یک نوع قدردانی از گذشتگان ، و تشویق برای آیندگان در آن کار نهفته است، وجود این گونه بناها یک سند تاریخی بر وجود این شخصیت ها و برنامه و تاریخشان می باشد که در خصوص معماری آرامگاه نادرشاه نیز به همین شکل صورت گرفته است.

می توان گفت که تاثیر یکپارچه فرهنگ ایرانی در دوره های مختلف یکی از دلایل این تداوم سنت هاست . اهمیت معماری آرامگاهی مرهون ارتباط تنگاتنگ با فرهنگ عامه است. این گونه معماری ارتباط مستقیم با جهان بینی، ایدئولوژی و اقتصاد جامعه خود دارد بنای آرامگاه تلفیقی از دو سبک معماری ایرانی باستان و ایران بعد از اسلام است.

مجموعه آرامگاهی تأثیر اساسی بر روند شکل گیری بسیاری از شهرهای ایران دوران معاصر داشته است، بدین معنا که در اغلب موارد مجموعه های مزبور هسته اولیه و مرکز ثقل تشکیل یک شهر شده اند و به واسطه همین مرکزیت از اهمیت فراوانی برخوردار بوده اند.

البته این مورد درباره آرامگاه نادرشاه صدق نمی کند زیرا هسته اولیه و مرکزیت شهر مشهد با حرم مطهر تعریف می شود اما به جرات می توان گفت که این بنای تاریخی بعد از حرم امام رضا(ع) مرکزی ترین بخش مشهد به شما رمی رود. پلان و فرم خاص این مجموعه ، نحوه ارتباط با سایر بناها و تکامل تکنیک های ساخت که در طول ادوار تاریخ حاصل گردیده کاملاً متفاوت از سایر بناها بوده است.

منابع:

Nader Shah Mausoleum of Mashhad