آینه کاری سنتی (تاریخچه هنر آینه کاری در ایران)

mirror

هنر آینه کاری سنتی

آینه کاری سنتی نوعی تزئین در طراحی داخلی ساختمان ایرانی است که توسط هنرمندان ایرانی ساخته شده است. مطمئناً هنر آینه یکی از ظریف ترین تزئینات معماری اسلامی است.

اساساً، آینه کاری سنتی ایرانی ساختن طرح های منظم، متقارن و هندسی با استفاده از قطعات بزرگ و کوچک ائینه برای تزئین سطوح داخلی سازه است. به این شکل که آینه های برش خورده را به شکل هندسی، خوشنویسی یا شاخ و برگ با هم جمع می کنند (با الهام از گل ها و گیاهان دیگر).

این باعث ایجاد یک سطح درخشان و زیبا می شود که با وجوه پیچیده پوشیده شده و نور را به عنوان الگوهای انتزاعی پیچیده یا بازتاب های درخشان منعکس می کند. علاوه بر کاربرد تزئینی ، از این هنر به عنوان پوششی با دوام و محکم برای فضای داخلی ساختمان استفاده می شود.

کاربرد آینه کاری سنتی ایرانی در معماری ایران

در دوره های زند و قاجار، این صنعت را در قاب پنجره ها، دیوارها، سقف ها و ستون ها در آلاچیق ها و خانه های خصوصی، چای خانه ها و همچنین بناهای سلطنتی و زیارتگاه ها اعمال می کردند. مجموعه حرم زیارتی شاه چراغ در شیراز، دارای کاربرد گسترده ای از آئینه کاری است. همچنین به عنوان در طراحی نما ی خارجی و در آستانه نیمه گنبدی که ورودی تالارها، حیاط ها، باغ ها و استخرهای منعکس کننده را نشان می دهد، به نظر می رسد .

که از این هنر کمال استفاده را برده اند. اولین ظهور هنر آینه کاری در معماری سنتی ایران تزئین ایوان خانه شاه طهماسب صفوی در قزوین بود. از این هنر برای تزئین کاخ ها و عمارت های سلطنتی بسیار استفاده می شد. زیباترین و معروف ترین این کاخ ها “آینه خانه” (ائینه خانه) در اصفهان بود زیرا از آینه های بسیار زیادی برای تزئین فضای داخلی این کاخ استفاده شده است. آینه کاری سنتی روی سقف ، ستون ها و دیوارهای ایوان و سالن پذیرایی اصلی با تکه های کوچک آینه انجام شده بود.

کاربرد آینه و هنر آینه کاری سنتی در بنا

آینه تنها به صورت پوسته ای تزئینی در فضاهای بسته و گاه نیم باز به کار رفته است ، هر چند کاربرد آینه در مواردی محدود و طی قرون اخیر صورت گرفته و مصادیق آن را بیشتر در بناهای خاصی  یعنی در مساجد و  قصرها و خانه های اعیان می توان مشاهده کرد ، اما این محدودیت استفاده از مقام و موقعیت این هنر نمی کاهد بلکه شاید بر عکس  آن را با ارزش و معتبر جلوه دهد.

از آینه کاری گاهی برای تلطیف اجزای یک نقش یا کاربندی و یا جزئی از یک فضا بهره گرفته شده است لیکن نمود پر قدرت و حیرت انگیز آن تنها هنگامی آشکار می گردد که کل سطوح یک فضا را در بر گیرد. صناعت ظریف هنر  آینه کاری همواره با صرف هزینه زیاد، دقت فراوان و فن آوری پیچیده ای همراه بوده است اما نتیجه کار اغلب آن چنان درخشان است که در راه حصول به آن هر مشکلی آسان می نماید. برای درک کیفیت  حاصل از آینه کاری باید اندکی در آن تأمل کرد.

هنگامی که انسان در مقابل یک سطح آينه کاري شده قرار می گیرد نخستین نکته ای که توجه را جلب می کند عدم تشکیل تصویری کامل در سطح ائینه هاست. آینه کاری کل شی، روبه رو را منعکس نمی سازد گویی به طرزی از این کار طفره می رود و تصویر را پاره پاره می کند و مجموعه ای گنگ و مبهم پدید می آورد . این کیفیت ، بی شک ناشی از انتخاب آگاهانه هنر او آینه را تکه تکه کرده و در سطوح و زوایای متفاوت پهلوی هم نشانده و با این عمل به عمد از تشکیل تصویر جلوگیری کرده است.

برای درک علت کار او کافی است در ذهن خود لحظاتی چند، ائینه ای صاف را جانشین سطح آینه کاری پرشكنج کنیم. صحنه به کلی دگرگون می شود. در این وضعیت، تصویر كامل افراد و اشیا و وجوه فضا در آینه انعکاس می یابد. انسان تصویر خود را می بیند و حضور خود را احساس می کند و معرفت عمیقی که در وجود هنرمند وجود دارد آشکار می گردد

او از قابلیت های بالقوه ماده به خوبی بهره گرفته  ضد آن را پدید آورده است. ائینه ای که طبیعتش وسیله نوری و نشان دادن تصاویر است در دست او به شکننده تصاویر بدل گشته است. آینه در این جا تصوير ظاهر عالم را حذف می کند و گویی آنچه به جایش می نشاند تصویری از باطن آن است تصویری مبهم اما با شکوه مجموعه ای بافته از نور.

در سطح آینه کاري شده از شکل و بافت هم اثر چندانی مشاهده  نمی شود آنچه به ماده جسمیت می بخشد جنس و رنگ آن است که در این جا هیچ کدام حضور ندارند. سطح صیقلی آینه ها و انعکاسی که به پرتو های نور می دهد تنها ترکیبی از نورهای متفاوت را پیش چشم می آورد. گویی که قطعات نور را بريده یا تراشیده اند و با هم جفت و جور کرده اند، اثر آن چنان لطیف است که در مقابل آن حتی کاشی سنتی با آن همه زیبایی و رنگ، نقاشی های دل انگیز کمی کدر و سنگین جلوه می کنند.

در سطح آینه کاری شده از شکل و بافت هم اثر چندانی مشاهده نمی شود . درست است که برش و ترکیب آینه ها بر اساس نقوش هندسی و یا هندسه کاربندی ها انجام میپذیرد اما در چشم انسان نه نقش از نقش باز شناخته می شود و نه جز از جز در هنر آینه کاری نقشی به نقشی مبدل می گردد و کثرت به وحدت میرسد و همه چیز در امواج نور غرق می شود.

هنگامی که تمامی سطوح یک فضا آینه کاری می شود این کیفیات به فضا تسری می یابد، در واقع باید گفت که آینه کاری سطوح و احجام را لطیف و بی وجود می کند ، سنگینی و کدورت را از آنها می گیرد و حد و مرزها را گم می کند ، همه چیز را از هم می باشد و مجموعه را به صورت یک کل پیوست وجدایی ناپذیر در می آورد . انسان با حضور در چنین فضایی خود را در بطن جواهری می یابد و در عالم کوچکی که در آن همه چیز درخشان ، لطیف و مطهر است.

روش کار و تزئین با هنر آینه کاری سنتی

قبل از شروع تزئین با آئینه، یک طراح ابتدا روی کاغذ طراحی می کند سپس این طرح ها را با استفاده از سوزن های مخصوص به دیوارها ، سقف ها و ستون ها منتقل می کند. برای اجرای هنر آینه کاری سنتی روی دیوار و سقف پس از آن  تکه های آینه ، یکی یکی بر روی سطح دیوارها ، سقف ها و غیره چسبانده می شوند.

این امر به مهارت و حوصله قابل توجهی نیاز دارد. در حالت ایده آل، ضخامت قطعات آینه باید حدود یک میلی متر باشد در نهایت می توان گفت: این هنر که به نظر می رسد در معماری ایرانی ابداع شده است و در دوران پس از صفویه همچنان در حرکت است و در ساخت سالن هایی مانند تالار آینه کاخ گلستان و به ویژه در ساخت بناهای مذهبی و مقدس به اوج خود می رسد.

در دوره قاجار، اجرای آینه کاری سنتی بر روی سقف و دیوار در برخی از ساختمانهای شگفت انگیز و استثنایی مانند دارالسیاده در حرم امام رضا(ع)  در مشهد و دارالسرور در حرم حضرت معصومه (س) در قم به زیبایی رقم خورده است.
در سال های اخیر، هنر آینه کاری سنتی ایرانی از کاخ های سلطنتی خارج و رایج تر شده است و در طراحی  داخلی  مدرن و سنتی ساختمان هایی مانند رستوران ها، مراکز خرید، هتل ها و حتی خانه های شخصی از آئینه کاری استفاده می کنند.

منابع:

 هنر آینه کاری