سبک آذری در معماری (سبک آذری معماری در ایران)

5/5 - (172 امتیاز)

سبک آذری در معماری (Azari architectural style)

سبک آذری معماری در ایران بهترین و متنوع ترین سبک در معماری است که بعدها مثل آن به وجود نیامده است. این دوره ، دوره گذار از سبک رازی به مكتب اصفهان است که زمینه سازی معماری برای دوره صفویان را فراهم می آورد و چون اولین مجموعه ها و بناها در منطقه آذربایجان احداث گردیده به سبک آذری در معماری معروف است که دوره حكومت غازان خان را آغاز آن دانسته اند.

تاریخچه سبک آذری در معماری

سبک آذری در معماری از زمان ایخانان مغول، شروع شده و تا زمان صفویه ادامه می یابد.سبک آذری در معماری دارای دو دوره است:

دوره نخست از زمان هولاكو و پایتخت شدن مراغه و دوره دوم آن از زمان تیمور و پایتختی سمرقند آغاز می شود. در دوره دوم که معماران بزرگی چون قوم الدین شیرازی و پسرش غیاث الدين و زین العابدین شیرازی، در خراسان بزرگ بکار گمارده شدند. با ورود مغولها از خراسان که با ویرانگری بنیادی همراه بود و بسیاری از شهرها و آثار و بناهای بسیار با ارزش ایران تخریب و ویران شدند.

برای آنکه بدانیم حمله مغولها چه بر سر ایران آورد ، کافی است سفری به سنگان و زوزن ( سر راه سمنان به مشهد ) داشته باشیم، این مناطق از مکانهایی است که در مسیر حمله مغولها واقع نشده اند و تا حد زیادی بناهای آنها سالم مانده است.

در این مناطق سبک آذری به حداعلای اوج و شکوه خود رسیده بود . سنگان بالا در مسجد دارد که بسیار قابل تحسین است ، برای اوج هنر و زیبایی آن همین کافی است که مشاهده می کنیم در قسمهایی از این مسجد با گل توربافی کرده اند و نکات ظریف بسیار دیگر .

پس از حمله مغول و ویرانی های بسیار، هنر معماری اسلامی ایرانی دچار رکود و سکون شد و آن همه تنوع و تزئین و هنرنمایی معماران در احداث گنبدها و ایوانهای گوناگون خاموش شد تا آنکه جانشینان چنگیز که خود مفتون این زیباییها شده بودند، اسلام را پذیرفتند و به تدریج معماران گریخته و پراکنده که هنوز حیات داشتند جمع شدند و بناهای اسلامی کم کم جان تازه ای یافتند.

سبک آذری

ویژگی های مهم سبک آذری در معماری

  1. تأكيد بر عظمت و بالاگرایی و القا عمودیت بیشتر در بنا ( میراث مکتب معماری نخجوان )

٢. ابعاد سترگ و عظیم بناهای دینی ، حکومتی و عام المنفعه ؛ همچون گنبد سلطانیه

٣. نهادینه شدن الحاق مناره ها به کالبد بنا به سه شیوه ( در مکتب نخجوان به صورت یک جفت منارة استوار بر بام ، در مکتب تبریز به شکل دو مناره بلند و کشیده در طرفین پیش طاق گنبد خانه و سردر ورودی و شیوه سوم ترکیب بندی چند مناره ای است ) .

  1. افزودن ارتفاع گنبدها از طریق برپاداشتن گنبدهای دوپوششه و به تبع آن ساخت گنبدهای گریوناری

۵. پیشرفت کاشی کاری معرق

۶. توسعه محرابهای گچ بری شده که در محراب الجایتو به اوج می رسد

7.مهارت فوق العاده در انواع گچ بری به ویژه برای آراستن مقرنس ها ؛ که از ویژگی های مکتب تبریز است

  1. به پیشرفت کاربرد خط ثلث در بناها که نمونه بارز آن در مسجد کبود تبریز دیده می شود .
  2. و کاربرد فراوان چند کلیل آذری .

۱۰ ، توسعه و پیشرفت ساخت مجموعه های آرامگاهی

۱۱. تأکید بر فرم و پلانهای متقارن چهار ایوانی که میراث تحول یافته ی پلان دو ایوانی خراسانی است

بناهای به جا مانده از سبک آذری در معماری 

حرم مطهر رضوی

 

 

 حرم-مطهر-رضوی

نمونه هایی از شاهکارهای معماری در حرم مطهر رضوی مشاهده می شود، که قسمت اعظم آن از سبکآذری و اصفهانی است . بسیاری از قسمتهای مجموعه در طول تاریخ از بین رفته که ۲۵ سال قبل بکلی بازسازی شده است سبک آذری در معماری اسلامی آستان قدس رضوی شامل مجموعه بناهای زیر است .

1 ۔ حرم مطهر که در زیر گنبد طلا قرار دارد . ۲- صحن عتیق ۳- صحن جديد ۴- مسجد عظیم گوهرشاد د مدرسه پریزاد ع مدرسه بالاسر ۷- مدرسه دو در ۸- موزه و کتابخانه – آرامگاه شیخ بهایی ۱۰- دار الحفاظ ۱۱- دارالسیاده ۱۲- توحیدخانه ۱۳۔ مسجد بالاسر ۱۴ ۔ گنبد الله وردیخان ۱۵- دار الضيافه ۱۶- گنبد حاتم خانی ۱۷۔ دارالسلام ۱۸- سقاخانه

خشتهای کاشی ایرانی با نقش و نگار بدیع و طلاکاری در زمره نفیس ترین انواع کاشی ها هستند. روی بعضی از این کاشی ها تاریخ ۶۱۲ و ۷۲۰ هجری مشاهده می شود.

صحن عتیق که به شکل مربع مستطيل است، دارای چهار ایوان بزرگ است که اطراف صحن، طاق نماها یا حجره هائی که در پشت آنها قرار دارد ، در دو طبقه احداث شده اند. ایوان شرقی و غربی دارای سردر بسیار زیبا و مزین به کاشی کاری ممتاز است . گلدسته های طلا بر روی ایوان عباسی و ایوان جنوبی قرار دارند.

گلدسته ها بر خلاف بناهای دیگر اسلامی به جای آنکه در دو طرف ایوان قرار گیرند ، عمود بر ایران هستند . طلاکاری ایران در سال ۱۱۴۵ هجری قمری به فرمان نادر شاه افشار انجام شده و از این جهت به ایران نادری شهرت دارد .

 مسجد کبود تبریز

 

 مسجد-کبود-تبریز

این مسجد یکی از معروفترین مساجد ایران است و در زمان خود به فیروزه اسلام نام آور بوده است . نام دیگر مسجد کبود مسجد جهانشاه است ، زیرا در زمان ابوالمظفر جهانشاه از طايقة قراقویونلو در قرن نهم هجری قمری ساخته شده .

این مسجد که بدون میانسرا می باشد از مسجد شاه ولی تفت بر گرفته شده و پس از آن نیز در مسجد شیخ لطف الله بکار رفت و بر خلاف بیشتر مسجدها میانسرا ندارد و به دلیل سردی هوای تبریز به گونه برونگرا ساخته شده است . مسجد دارای گنبد خانه ای است که گرداگرد آن را شیستان ها فرا گرفته اند.

محراب نخستین مسجد ويران شده است. در زمانی که وجود داشت، از دو سوی آن رفت و آمد می کردند. به دلیل کاربرد کاشی به رنگهای لاجوردی و آبی در نماسازی، د مسجد نام کبود به خود گرفته و به جهت آب و هوی سرد تبریز این مسجد یکی از مساجد تمام مسقف ایران است.

ایوان ورودی آن مانند مساجد دوره مغول و تیموری جلوتر از دیوارهای اطراف آن است. سطح بنای مسجد از کوچه اصلی به ارتفاع ۵ پله بلندتر است. کتیبه های مسجد با خط ثلث و نسخ بسیار عالی نوشته شده و قبلا و گنبد بر روی قسمتهای مختلف بنا و بخشهای گوناگون داشته و بناهای الحاقی دیگر نیز ضمیمه آن بوده که به دلیل وقوع چند زلزله و عدم توجه سلسله های بعدی قسمتهای زیادی از آن تخریب و امروزه اثری از آنها باقی تیست جهانشاه و تعدادی از خانواه او که توسط اوزن حسن پادشاه آق قویونلو قتل عام شدند ، در این مسجد مدفون هستند.

ویژه: مشاهده و خرید انواع کاشی سنتی آرچی لرن

بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

بقعه-شیخ-صفی-الدین-اردبیلی

شیخ صفی الدین اردبیلی ، جد شاه اسماعیل صفوی و از مشایخ و عرفای بزرگ ایران است که پس از وفاتش در همان خانقاهی که در آن زندگی می کرده به خاک سپرده می شود (قرن۸ ه ق ) . شاه اسماعیل صفوی نیز پس از فوت در نزدیکی شیخ صفی دفن میشود و مقبره ای برای او ساخته می شود و بسیاری از بزرگان و بستگان سلسله صفوی در اطراف بقعه به تدريج دفن می شوند.

به این ترتیب مجموعه ای به وجود می آید به سبک آذری در معماری سنتی ایران که پادشاهان صفوی از جمله شاه طهماسب و شاه عباس در توسعه و احیاء این مجموعه کوشش می نمایند . آرامگاه يتای هشت گوش منظمی است که دیوارهای آن تاقنماهای ساده دارد. قسمت خارجی مقبره برج مدوری است که بر روی پایه ای سنگی قرار گرفته و دارای گنبد توک تیزی است.

آثار معروف این مجموعه عبارتند از : ۱- گنبد معروف به ( الله … الله ) که بر روی قبر شخیصی قرار دارد . ۲- گنبد مقبره شاه اسماعیل ۳- گنید مقبره حرم خانه ۴- گشید چینی خانه . چینی خانه محلی برای نگهداری انواع ظروف چینی است که ابعاد ظروف در دیوار تعبیه شده است.

 

مسجد جامع یزد

مسجد-جامع-یزد

بنای اولیه این مسجد را به دوران آل بویه نسبت می دهند اما آنچه از مسجد کنونی برمی آید ، بنای مسجد از آثار سید رکن الدین محمد است که تاریخ آن مربوط به نیمه اول قرن هشتم است ( ۷۳۳ هق ) .

به علت تعمیرات مکرر و تغییرات بعضی از قسمتها بتا سبک های مختلف به خود گرفته سردر آن که در دوره شاهرخ اضافه شده یکی از بزرگترین سردرهای ورودی در ایران است که نسبت به ۳ دارد و برای جلوگیری از رانش تاق آن دو مناره در زمان شاهرخ به آن افزوده اند و در زمان شاه طهماسب صفوی دو ستار بلند آن که فرو ریخته بود مجددا تجدید بنا شد .

مسجد دارای شیستانهای غربی و شرقی و شیستانی به نام شاهزاده است . شبستانها و کلیه بناهای مسجد در اطراف صحن مستطیل شکل بلند و کشیده آن قرار گرفته اند ، امیر چخماق که خود بانی مسجدی به همین نام در شهر یزد است تزیینات زیر گنبد را تکمیل کرد.

مسجد به سبک آذری و دارای محراب عالی کاشی کاری ایرانی است. دیواره جرزهای واقع در دالانهای متصل به ایوان اصلی گچ بری با اشکال هندسی است که در میان اشکال هندسی به خط کوفی اسماء الله و نام محمد ( ص ) و علی ( ع ) ذکر شده است . آرامگاه سید رکن الدین نزدیک به مسجد جامع یزد ساخته شده است. گنبد خانه ای چهار گوشه است که در گذشته بخش هایی چون مدرسه، میانسرا و  نیز در کنار آن بوده است.

 

آستانه شاه نعمت الله ولی

آستانه-شاه-نعمت-الله-ولی

در روستای ماهان در فاصله چهل کیلومتری کرمان و در کنار راه اصلی کرمان به بي قرار گرفته . این بنا در عین سادگی به دلیل جنبه های روحانی و عرفانی آن ، دارای ارزش تاریخی است . گنبد فیروزه ای آن با نقشهای هندسی در حاشیه کویر مانند ستاره ای می درخشد.

این مجموعه که به سبک آذری در معماری ساخته شده است دارای دو صحن در امتداد یکدیگر است که گنبد خانه در وسط آنها قرار گرفته است . طبق کتیبه در سمت قبله حرم ، ساختمان اصلی آن در ابتدای قرن نهم به هزينه احمد شاہ دکنی ( از شاهان دکن هندوستان ) احداث شده است . فضای زیر گنبد خانه حرم ، مريع و از هر طرف دیوارهای آن به وسیله درگاه هایی به رواقهایی که پیرامون حرم قرار گرفته اند ، راه می یابد.

در سمت مغرب ، رواق بزرگ و بلندی دارد که در زمان شاه عباس ساخته شده و به رواق شاه عباسی معروف است . سقف این رواق دارای تزیینات گچ کاری ساده ولی زیبا است که به وسیله نورگیرهایی در وسط آن شکل جالبی به وجود می آورد . سه رواق دیگر از نظر بلندی و تزیینات ساده تر هستند.

ورودی مقبره از سمت قبله است. دو مناره کاشی کاری آن که به سبک مناره های قاجاری است که بر اثر زلزله، تخریب شد ولی مجددا بازسازی شده است. تعمیرات و الحاقات بسیاری به ویژه در عهد قاجاریه در بنای مذکور شده است. حیاط با صفای آن با سروهای بلند و کهن ایرانی در دل کویر یکی از جاذبه های این بنا است.

 

 مسجد جامع عتیق شیراز

 مسجد-جامع-عتیق-شیراز

بنای اولیه این مسجد را به عمرولیث صفاری ( قرن سوم ) نسبت می دهند . این مسجد به نامهای جامع عتیق ، مسجد جمعه ، مسجد جامع و مسجد آدیشه نیز نامیده می شود و قدیمی ترین مسجد جامعی است که در فارس بنا شده است  مسجد بنایی رفیع و مجلل و حجره ها و شیستانهای متعددی دارد که به سبک آذری در معماری بعضی از قسمتهای آن دو طبقه بوده و در خارج هم میدانها و ساختمانهایی برای اقامت مسافرین و چاپاران داشته است.

مسجد علاوه بر محل نماز و وعظ و خطابه ، مدرسه هم بوده و بسیاری از علما و عرفا در آن به تدریس مشغول و طلاب زیادی در حجرات آن تحصیل می کرده اند . صحن مسجد از سنگهای مرمر مفروش بوده و هر شب به وسیله آب جاری که از وسط آن می گذشت ، حوض های آن را پر می کردند و صحن را می شستند.

در هر دالان سنگایی بوده که مردم هنگام ورود از آب آن استفاده می کردند . یکی از بستگایها اکنون در جلوی در ورودی موزه پارس نگهداری می شود . سر در شمالی ، مهمترین قسمت مسجد جامع عتیق است که امروزه آن را دوازده امام می نامند زیرا ضمن تعمیرات انجام دشه اسامی دوازده امام را در چهار کتیبه روی کاشی نوشته و در جرزهای طرفین این سر در نصب کرده اند.

مسجد در زمان اتابکان و همچنین در زمان صفویه مورد تعمیر کلی قرار گرفته است . در وسط این مسجد ، عمارت مکعب شکلی است که آن را خدای خانه و دار المصحف می نامند.

شهر سلطانیه

شهر-سلطانیه-

در محل کنونی دهکده سلطانیه و در میان خانه های روستایی ، بنای گنبد سلطان محمد خدابنده با عظمت تمام خودنمایی می کند . در زمان ایلخانان مغول ، به سبک آذری در معماری ایرانی در این ناحیه شهری به وجود آمد که با سرعت شگفت آور در شمار یکی از آباد ترین شهرهای جهان قرارگرفت.

در این منطقه ، مرتع و چمن زاری طبیعی سطح زمین را پوشانده که از زمانهای گذشته چرا گاه احشام و مرکز پرورش اسب و محل تشکیل اردوگاه يوده است . نام قدیمی این محل را در زمان ایلخانان به ترکی مغولی قنقور آلانگ یعنی چمن زار یا شکار گاه شاهین می گفتند و در طول سال و در فصل های مقتضی ایلخانان و سرداران آنها هنگام رفت و آمد بین آذربایجان و عراق مدتی در آنجام توقف می کردند.

امپراتوری وسیع ایلخانی گردید . شهر سلطانیه به همان سرعتی که بوجود آمد و رونق گرفت پس از سقوط دولت ایلخانی که با مرگ سلطان ابوسعید روی داد ، راه زوال پیش گرفت . شهر با عظمت سلطانیه با همه حوادث طبیعی و دگرگونی های سیاسی تا پایان دولت صقوی هنوز به صورت شهر کوچکی با نعمت فراوان معروف بود.

 گنبد سلطانیه

گنبد-سلطانیه

اکنون تنها اثر مهمی که از آن همه بناهای با شکوه عهد اولجایتو در شهر سلطانیه به جای مانده بنای عظیمی است که به گنبد سلطان محمد خداینده معروف است. اولجایتو پس از طرح سلطانیه فرمان داد تا آرامگاهی به همان عظمت برای او در مرکز شهر بسازند.

طرح بنا هشت گوش و به سبک آذری در معماری بوده است و بنایی که اکنون به نام تربت خانه معروف است ، به آن افزوده شد . ارتفاع بنا از نوک گنبد تا کف زمین در حدود ۲ متر و قطر داخلی آن نزدیک به ۲۵ متر و ضخامت دیوارهای اصلی که پایه های بنا را تشکیل می دهد ، به هفت متر می رسد گنبد آن دو پوسته پیوسته است.

دیواره های اصلی بنا اگر چه قطور بوده و ضخامت آنها به هفت متر می رسد ، ولی وجود هشت طاق رفيع وسيع که آنها را از یکدیگر جدا می سازد ، باعث شده که بنا خشن جلوه تکند ، در هشت گوشه فوقانی بتا ، هشت مناره ظریف وجود داشته که کشید را در بر گرفته و این منظره از دور شکل جالی دارد.

امروزه ، از این هشت ستاره فقط بقایایی بر جای مانده است تمام سطح گنبد پوشیده از کاشی های فیروزه رنگ بوده و قسمت تحتانی و قاعده کنید یا خطوط کوفی سریع با کاشی گره سازی شده و تا زمان ناصرالدین شاه ( تقریبا یک قرن پیش ) تمام تزیینات کاشی کاری گشید دست نخورده باقی مانده بود.

لكن امروزه قسمتهای زیادی از آن فرو ریخته است . تمام بدنه مناره ها که در اطراف گشید قرار داشت و همچنین مقرتس کاریهای قسمت فوقانی دیوارهای خارجی از کاشی های فیروزه ای و کبود و لاجوردی تزیین یافته بود که اکنون قسمتهایی از آن که از دسترس خارج بوده محفوظ باقی مانده است.

در ضلع جنوبی بنای اصلی ، بشایی چهار گوش ساخته شده که امروزه به نام تربت خانه معروف است و اولجایتو در آنجا دفن شده است. به طور خلاصه می توان گفت بنای گنبد سلطانیه اوج تکاملی از سبک معماری آذری در ایران است . این بنا جزو بهترین آثار معماری ایران بوده و مورد توجه همه کارشناسان معماری و هنری جهان است.

مسجد گوهرشاد مشهد

مسجد-گوهرشاد-مشهد

در مجاورت مرقد مطهر حضرت امام رضا ( ع ) مسجدی عظیم و زیبا که بانی آن گوهرشاد خاتون یا گوهرشاد آغا همسر شاهرخ پسر تیمور است ، ساخته شد . سر در آن شیوه سمرقندی دارد که مزین به تزیینات تو رفتگی و پیش آمدگی است که عمق و نیرو به بنا می بخشد.

مناره های ضخیم برج مانند که در کنار گوشه های خارجی نمای سر در و به صورت برجسته قرار گرفته تا زمین ادامه دارد به سراسر تها و طاق نماهای حیاط از بهترین نوع آجر لعابدار و کاشی معرق پوشیده شده است . معمار آن قوام الدین شیرازی است که بانی بسیاری از بناهای عصر شاهرخ پسر تیمور است.

بنا مربوط به دوره دوم شیوه آذری است. مسجد دارای میانسرا چهار ایوانی 9 است که در یکی از ایوانها تاق آهنگ دارد قسمت اعظم بنا ( گشید خانه و ایوان آن در سی سال به کلی بازسازی و کلا از بتون ساخته شده اند.

نتیجه گیری

یکی از ویژگی های دیگر سبک آذری در معماری بهره گیری بیشتر از هندسه در طراحی معماری است. گوناگونی طرح های سبک آذری در معماری از همه بیشتر است. انواع نقشه با میانسرای چهار ایوانی برای مسجدها و مدرسه ها به کار رفته است. فکر می کنید تناسبات کدام دوره از معماری اروپایی همتای شیوه آذری در ایران است؟ بدون شک معماری گوتیک.

آرامگاه ها همچون گذشته برونگرا و بیشتر با فرم چهار گوشه ساخته شده اند. از نمونه های آن ارسن شاه زند سمرقند بود که آرامگاه بسیاری از فرمانروایان تیموری است.

بیشتر آنها چهار گوشه و دارای گنبدهای دو پوسته گسسته ناری هستند

در سبک رازی در ، آجر کاری نماسازی همراه با سفت کاری انجام می شد و ساختمان پایدار تر و نماسازی آن ماندگارتر در می آمد. اما در سبک آذری در معماری ایرانی، نخست ساختمان با خشت و یا آجر و سنگ لاشه یا کلنگی، با شتاب و بگونه زبره ( بدون نما ) سفت کاری می شد . سپس آمود و نماسازی به آن افزوده می باشد که یا با پوسته ای از آجر ، گره سازی آجری و گل انداز و گچین بود یا با گچ اندود و نقاشی روی آن شد.

کم کم از کاربرد آجر کاسته شد و جای آن را کاشی ( سفال لعابدار ) و سفال نگارین با نگاره برجسته ( مهری ) گرفت. یکی دیگر از گونه های آمود، کاشی تراش با « معرق » بود. شکل نقشه های بناها، همچنان که در ویژگیهای این شیوه گفته شد، از تنوع خاصی برخوردار است.

در دوره اول این سبک در معماری اسلامی، تعدادی از بناها علاوه بر ویژگی های محلی، از نظر اندازه و ابعاد نیز نسب به شیوه های قبلی بعد از اسلام، بزرگتر ساخته شده اند. در ارگ علیشاه در تبریز دهانه ایوان آن چهار گز از ایوان مدائن بزرگتر است، مقبره اولجایتو نیز با دهانه ای حدود ۲۵/۵۰ متر در زمان خود، بزرگترین گنبد و بنای اسلامی بوده است.

 

منابع :

معماری آذری ( Azeri style )

 

بدون دیدگاه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

4 × چهار =

مشاوره و خرید