مسجد جامع اردبیل (یا جمعه مسجد کهن ترین بنای شهر اردبیل)

مسجد جامع اردبیل از مساجد قدیمی ایران در بافت تاریخی شهر اردبیل و در محل تلاقی محله های پیر شمس الدین و عبدالله شاه روی تپه ای باستانی واقع شده است.

تاریخچه مسجد جامع اردبیل (جمعه مسجد)

مسجد جامع اردبیل، بازمانده مسجد عظیم و گسترده ای است که در دوره های مختلف اسلامی به خصوص دوره سلجوقی شکل گرفته و تا اوایل دوره صفوی و مورد استفاده قرار می گرفته است.

اینکه از چه تاریخی مسجد روی آثار ماقبل اسلام بنا شده اطلاعی در دست نیست اما ردپای مسجد در قرون اولیه اسلامی دیده می شود مسجد دوره سلجوقی و ایلخانی بسیار گسترده تر و وسیع تر از بنای فعلی بوده و بنای موجود، صرفا گنبدخانه و ایوان مسجد بزرگ را تشکیل می داده که اینک به صورت منفرد و مهجور در شمال شهر اردبیل قرار گرفته است.

معماری مسجد جامع اردبیل (جمعه مسجد)

• معماری مسجد جامع اردبیل شامل گنبد، شبستان، ایوان، مناره، محراب و … می باشد.
• گنبد مسجد جامع اردبیل گنبد آجری بزرگی داشته که از خارج با کاشی های آبی رنگ ساده مزین بوده و بر دور آن با کاشیهای معرق کتیبه هایی وجود داشته است که به مرور ایام از بین رفته است.
• حوادث ایام گنبد این مسجد را فرو ریخته و آنچه امروزه باقی مانده است ، تنها دو قسمت قوسی شکل ناقص از گنبد خارجی و قسمت محدودی از گچ بریهای گنبد داخلی را در چهار گوشه فوقانی دیوارهای شبستان است، بر بالای شیارها ، فقط چند ردیف آجرچینی افقی باقی مانده است و تمام گنبد فرو ریخته است.
• گنبد مدور آجری مسجد جامع اردبیل بر پایه مربع مستطیل شکلی به ابعاد ۱۵ / ۲۰ × 50/15 متر قرار گرفته که خود این پایه در واقع امتداد چهار دیوار بنا قبل از تقسیم آن به هشت و شانزده ضلعی کوچک است.
• شبستان محوطه ای است مربع مستطیلی شکل به ابعاد ۱۵/۰۵ × ۱۵/۲۰ متر. شبستان دارای چهار طاق بزرگ در چهار ضلع است که این چهارطاق در قسمت انتهایی بنا، توسط دیوارچه ها و کاربندی ها و نیز فیل پوش ها به محوطه های هشت ضلعی و در نهایت شانزده ضلعی تبدیل شده است.
• ایوان قدیمی مسجد فضایی است سرپوشیده به ابعاد ۹ / ۱۰ × ۱۲ / ۵۲ متر و با یک طاق نمای بسته جنوبی به عرض چهار متر و عمق ۲/۶ متر مشرف بر صحن قدیمی این بنا، که امروزه به بدنه شمالی شبستان اصلی جمعه مسجد ملحق گشته است.
• در اصل ایوان رفیعی بوده، که با ویران گشتن و فرو ریختن طاق آن، در اواخر دوره ی زندیه و اوایل عهد قاجاریه با بالا آوردن کف آن به ارتفاع ۲ متر و پوشانیدن سقف توسط الوارهای چوبی و احداث بام مسطح، این محوطه را به شبستان تبدیل کرده و در حال حاضر، به عنوان مسجد از آن استفاده می نماید، ایوان و گنبدخانه در زمان سلجوقی ساخته شده اند. .
• سقف بر گردونه ۸ ستون چوبی 4 × ۲ با شالی های سنگی غیرمنتظم استوار است و سرستون ها به سبک کرنتی هستند.
• سقف این شبستان دارای ۱۲۴ تیر چوبی است.
• ۴ × ۳۱ می باشدو به همین جهت به مسجد تیرپوش معروف است.
• شبستان از قسمت شمالی با یک راهرو به بیرون راه می یابد.
• منار مسجد جامع اردبیل ، در فاصله ۱۶/۴۳ متری جبهه غربی بدنه شبستان اصلی قرار دارد و علی رغم این که امروزه با منهدم شدن اجزاء متشکله و شبکه به صورت منفرد و جدا از بنای جمعه مسجد درآمده، لیکن سابقاً به اصل مسجد متصل بوده است.
• منار مسجد جامع اردبیل ، کاملا از نظر فرم و شکل تزیینی به سبک دیگر مناره های عهد سلجوقی ساخته شده است، به گونه ای که بر بدنه استوانه ای منار، آجرهای رگ چین به کار رفته و درزهای افقی آن با مهرهای گچ بری ویژه دوران سلجوقی پوشیده شده است.
• قابل ذکر است که اندازه های آجرهای استفاده شده در اینجا مشابه همان آجرهایی است که در مصالح ساختمانی مسجد به کار رفته است.
• منار در اصل شامل سه قسمت پایه، بدنه و تاج بوده است که با گذشت زمان تاج منار از بین رفته و امروزه تنها پایه هشت ضلعی آن که با آجر قرمز و ملات گچ و آهک ساخته شده و طول هر ضلع آن ۲/۱۰ متر است و نیز بدنه قطور استوانهای آن به قطر پنج متر، باقی مانده است.
• مرکز دیوار جنوبی گنبدخانه را محرابی گچبری، به ارتفاع ۱۰ متر، اشغال کرده، که عمق کم آن را بلندیش جبران می کند.
• محراب حتی از سکنج های کوچک، که محل اتصال هشت ضلعی جرزها به شانزده ضلعی محل قرار گرفتن گنبد بر روی جرزهاست بالاتر رفته است.
• هیچ گونه کتیبه یا نوشته ای که تاریخ ساخت محراب را مشخص کرده باشد، از آن به دست نیامده است اما سبک معماری اسلامی محراب می تواند آن را در زمره کارهای دوره ایلخانی قرار دهد.
• این محراب بسیار بلند در بالا ترکیبی از قطاربندی بسیار استوانه ای به شکل نقش برجسته دارد که در زیر آن فضای مستطیل شکلی است که قاعدتاً جای کتیبه ای بوده که نوشته های آن محو شده است.
• قسمت زیرین شامل سه قاب عمودی است که از مقرنس های کوچک پوشیده شده است.
• جهت حرکت خطوط نقوش تزیینی پیرامون محراب به سمت بالا کشیده شده و شامل پیچ های تزیینی ظریفی به رنگهای سبز و سرخ است.
• در سمت راست محراب ایلخانی، دو محراب کوچک و کم ارتفاع کنارهم به چشم می خورد که فقط قسمت فوقانی یا تاج محراب آن از کف فعلی بیرون مانده است.

تزیینات مسجد جامع اردبیل (جمعه مسجد)

• تزیینات آجرکاری در منار مسجد جامع اردبیل ، محل اتصال ساقه به گنبد و محرابی آجری به چشم می خورد.
• آجرچینی منار دارای تنوع خاصی است و هر قسمت آن به روش خاصی اجرا شده است.
• از پایه تا ارتفاع 3/75 متری آجر چینی افقی است و هر رج به تناسب بندها شکل گرفته آنگاه با یک رج که حالت باند جدا کننده دارد از آجرچینی استوانه بدنه جدا می شود.
• بدنه به صورت جناقی و خفته راسته (افقی عمودی) است و تا ارتفاع 2/52 متری همین روش ادامه می یابد و دوباره با یک رج حد فاصل در قسمت فوقانی منار و در ارتفاع 5/27 متری نوع آجر چینی همان شیوه افقی است.
• قسمت بالای مناره استوانه ای است و پایین هشت ضلعی که این قسمت حداکثر دو متر ارتفاع دارد.
• تنوع در آجر چینی منار مسجد جامع اردبیل مربوط به سازنده اصلی بوده چون در عین تعدد و چندگونگی از نظم خاصی برخوردار است. در حال حاضر بخش فوقانی و قسمت ماذنه منار فرو ریخته و از منار دوره سلجوقی مسجد جامع اردبیل هشت متر بیشتر باقی نمانده است.
• بر منار در محل اتصال گنبد به ساقه ترکهای منشوری شکل، چند ردیف آجرچینی افقی کار شده است.
• به دلیل اینکه معماری عصر سلجوقی به عنوان نمونه ی عالی سبک آجری ساده طبقه بندی شده می توان این احتمال را داد که این منار متعلق به این دوره باشد.
• منار مسجد جامع اردبیل همچنین در قسمت جنوبی گنبدخانه و در سمت راست محراب گچبری، بقایای محرابی آجری وجود دارد که به نظر می رسد این محراب متعلق به مسجد ماقبل سلجوقی (مسجد شبستاندار) و پیش از زمان احداث گنبدخانه باشد.
• کف آن تقریبا 1/30 متر پایین تر از کف محراب فعلی است. بر اساس عوامل متفاوت فیزیکی و شیمیایی و آجرهای این محراب به مرور زمان متلاشی شده اند اما ملات آن باقیمانده است.
• آنچه از تزیینات کاشی کاری در مسجد جامع اردبیل باقی مانده مربوط به بقایای گنبد فرو ریخته می باشد. گنبد دو پوش و آجری رفیعی با ساقه بلند ترک دار منشوری شکل (منشورهای مثلث القاع گنبدخانه را پوشش میداده که بالای ترکها و حد فاصل آنها قطار بندیهایی وجود داشته که با کاشیهایی به رنگ لاجوردی، فیروزه ای و آبی به شیوه معرق تزیین شده است.
• کتیبه ها بسته به نوع نقوش بکار رفته به تراش (معرق) یا گره تقسیم بندی می شوند. نقوش شکسته از نوع گره و نقوش گردان از نوع تراش می باشند.
• کتبیه های مسجد جامع اردبیل از نوع گردان و تراش (معرق) میباشند.
• در دیوارهای گنبدخانه و روی پوشش گچی دیوارها، نقش و نگارهایی هر چند محو، قابل مشاهده است.
• این نقش ها یادآور نقاشی های داخل گنبد الجایتو است و نشان می دهد که در دوره ایلخانان مسجد بازسازی و تزیین شده است.
• روی دیوارهای شرقی و غربی دو نوار افقی وجود داشتند که سه تا از گل سرخهای نقاشی شده در بالای کمان ها را از هم جدا می نمودند.
• این آرایش ها به رنگ سبز و سرخ بر روی اندودی سفید رنگ نقاشی شده بودند. دیوارهای اندرونی مسجد نیز در ارتفاع یک متری دارای برآمدگی کوچکی بودند که نقاشی و تزیین شده بودند.
• تزیینات مقرنس و قطار بندی در محراب گچ بری مسجد جامع اردبیل وجود دارد. همانگونه که عنوان شد محراب از دو قسمت تشکیل شده که هر در هر دو قسمت مقرنس اجرا شده قسمت فوقانی محراب نیز با قطار بندی آذین گشته است.
• پنجره های گنبدخانه دارای تزیینات چوبی بوده که به علت پوک شدن و از زیر نمونه ای از نعل درگاه های فرسوده آورده شده است.

مصالح به کار رفته در ساخت مسجد جامع اردبیل (جمعه مسجد)

مواد و مصالح ساختمانی مسجد جامع اردبیل مصالح به کار رفته در بنای مسجد جمعه اردبیل همانند سایر بناهای آن زمان شامل آجر، گچ اندود و ملات گچ، شفته آهکی و ساروج، سنگ و چوب می باشد.

آجر

در مسجد جامع اردبیل آجر قرمز هم به عنوان مصالح بنا و هم تزیینات آجرکاری استفاده شده است. تزیینات آجرکاری در ساقه گنبد و در منار دیده می شود.

خشت

دراین  مسجد به دلیل آنکه خشت در مقابل باد، باران و برف یارای مقاومت نداشته، کمتر به کار رفته که البته آنها هم از بین رفته اند

گچ

این ماده ساختمانی در این بنا هم به عنوان مصالح و هم به عنوان تزیینات از نوع تزیینات گچی کاربندی و مقرنس کاری به کار برده شده است

شفته آهکی و ملات ساروج

از شفته آهکی و ملات ساروج در ابعادی وسیع در بنای جمعه مسجد اردبیل استفاده شده است.

سنگ

سنگ در بنای مسجد جامع اردبیل در دو جا بکار رفته اس: اولین جای بکاربری سنگ در پی ساختمان بوده و جای دیگری که از سنگ استفاده می شده است در ازاره های سنگی بنا بوده است

چوب

مصالح چوبی که در مسجد جامع اردبیل استفاده شده مربوط به مسجد تیرپوش می باشد. این تالار بر گردنه ۸ ستون چوبی قرار دارد و سقفش دارای ۱۲۴ تیر چوبی می باشد و به همین علت به مسجد تیرپوش معروف است. در داخل راه روی این مسجد ” در ” دو لنگه چوبی وجود دارد که از آثار چوبی این مسجد می باشد.

سخن آخر

مسجد جامع اردبیل کهن ترین بنای موجود در شهر اردبیل دارای تزیینات گوناگونی بوده است که هم کنون آثاری از آرایه های آجرکاری، کاشی کاری، گچبری، کتیبه، نقاشی، بندهای مهرهای، مقرنس و قطار بندی در آن قابل مشاهده است.

با توجه به این که این آرایه ها با سبکهای مختلف اجرا شده و همچنین بخشی از آنها از زیر لایه گچی قابل مشاهده است می توان استباط کرد که این آرایه ها در دوره های متفاوت بر آن نقش بسته اند. با توجه به کمبود منابع علمی و فرسودگی بیش از اندازه بر اساس قراین می توان تزیینات آجرکاری منار مسجد جامع را متعلق به عصر سلجوقی دانست.

همچنین بنـدهای مهری و آرایه های گچبری موجود نیز این موضوع را تایید می کنند. به نظر می رسد اقدامات اساسی بعـدی مسجد در عصـر ایلخانی اتفاق افتاده ، محراب گچبری و نقاشی های موجود در سکنج ها در این زمان اجرا شده اند. همچنین در دوره های اخیر نیز آثاری از آرایه هایی نقاشی موجود است و با توجه به رنگ و سبک آن شاید متعلق به دوران قاجار باشد.

منابع: