Tomb of Hafez

حافظیه (آرامگاه حافظ)

حافظیه آرامگاه حافظ خواجه شمس الدین محمد شیرازی در شهر شیراز است. وی در سال 831 هجری شمسی 1452 میلادی وفات یافت و در محلی که سابقاً مصلی نامیده می شد و هم اکنون حافظیه نامیده می شود مدفون گردید.

تاریخچه حافظیه

آرامگاه حافظ در طی سالیان مختلف بارها مورد تعمیر و بازسازی قرار گرفته است که از آن بین می توان به دوران میرزا ابوالقاسم گورکانی در 840هـ.ش/1461م اشاره کرد بعد از اینکه کریم‌‌خان زند این عمارت را ساخت در طول 160 سالی که این عمارت بعد از وی برپا بود بارها مورد مرمت قرار گرفت. در سال 1295 هجری قمری فرهاد میرزا معتمدالدوله که به بسیار به حافظ عشق می‌ورزید، حصاری آهنین بر روی محل دفن قرار داد. و ملاشاه جهان زردشتی در 1279هـ.ش/ 1900م. نیز این بنا را مورد مرمت قرار داد.

طراح آرامگاه حافظ در سال 1315 آرامگاه را که متناسب با شخصیت بزرگ حافظ است، با کوشش علی اصغر حکمت ساخت. معمار حافظیه آندره گدار فرانسوی، ایده خود را به شکلی پروراند که اکنون حافظیه یکی از آرامگاه های زیبای ایران است.

ویژگی های معماری حافظیه

• در این محوطه آرامگاه حافظ و درختهای نارنج و دو حوض مستطیل بزرگ شرقی و غربی وجود دارد که این حوض ها منبع آب حوضهای بزرگ باغ ورودی است.
• مجموعۀ حافظ شناسی مساحت( 330 مترمربع)، کتابخانه (مساحت 440 مترمربع) و فروشگاه محصولات فرهنگی نیز در این قسمت قرار گرفته است.
• سنگ مزار حافظ به ارتفاع یک متر از سطح زمین قرار دارد و به وسیله پنج ردیف پلکان مدور احاطه شده است.
• بر فراز بارگاهش گنبدی مسی به شکل کلاه دراویش (ترک ترک) بر روی هشت ستون به ارتفاع ده متر، بنا شده و از درون با کاشی های هفت رنگ معرق کاشی کاری شده است.
• بردیوارهای حیاط شمالی از حافظیه، غزلهایی از دیوان حافظ بر روی کاشی ایرانی و سنگ مرمر با خط امیرالکتاب حاج میرزا عبدالحمید ملک الکلامی کردستانی نگاشته شده است.
• در ناحیه شمالی آرامگاه حافظ کتابخانه ای با مساحت 440 مترمربع حاوی ده هزار جلد کتاب وجود دارد و به عنوان مرکز حافظ شناسی مورد استفاده قرار میگیرد.
• رواق چهار ستونی کریم خان زند به صورت تالاری وسیع قرار دارد، به گونه ای که چهار ستون عهد کریم خانی در وسط این بنا قرار دارد.
• بر روی دیوارهای دو طرف رواق، سنگهای مرمرین نهاده شده است. این رواق که از نظر ارتفاع از تمام نقاط حافظیه بالاتر است حافظیه را به حیاط شمالی و حیاط جنوبی تقسیم کرده است.
• در زیر رواق چهارستون آب انبار حافظیه قرار گرفته است. آب انبار حافظیه به صورت کانال در وسط رواق بیست ستونی قرار دارد.
• سمت چپ رواق بیست ستون آرامگاه حافظ اتاق بزرگی متعلق به آرامگاه قوام السلطنه با دو اتاق به جانب آن و شش اتاق دیگر قرار گرفته که سه اتاق به آرامگاه و سه اتاق دیگر به نقاشی، مینیاتور، معرقسازی و میناسازی تعلق دارد.
• حیاط غربی حافظیه شاملآرامگاه غلامحسین صاحب دیوانی و درب ورودی آرامگاه قوام.
• حیاط شرقی حافظیه در سمت راست حیاط شمالی واقع شده است، که این دیوار دارای چهارده طاق نماست که آرامگاه خاندان معدل نیز در همین قسمت است.
• در سال 1386هـ.ش/2007م. به کوشش میراث فرهنگی با تخریب خانه ها و مقبره هایاطراف این محدوده به صورت محوطه شرقی به آرامگاه افزوده شد.
• حیاط جنوبی حافظیه (ورودی اصلی) شامل درب ورودی و نارنجستانهاست.
• منظر این باغ، کشیده، خطی و طولانی است و این سیر طولی برگرفته از باغ مزارهایی مانند باغ شازدۀ ماهان میباشد. گفته میشود مقبره نیز در محلی که حافظ دفن شده است، قرار نگرفته است تا این راستای خطی حفظ و تأکید مؤکد شود؛ اما آنچه میتوان به یقین بدان اشاره نمود، درک نحوۀ عملکردی باغ ایرانی توسط طراح است.
• در نگاه اول و به محض ورود به مجموعه، تقارن در آرامگاه به چشم می آید و این امر به علت وجود پرسپکتیو یک نقطه ای (که کانون آن آرامگاه است) پدید می آید.
• گدار در عین یکسان سازی در پروژه حافظیه، تفاوتهایی نیز در دو سوی باغ پدید آورده است؛ فضا و اندازه ها اهمیتی حیاتی برای باغ دارند، در سمت شرقی مجموعه آرامگاه خانوادگی و در سمت غربی کاربریهای معمول قرار دارند و ناظرِ عام، کاملاً قادر به تفکیک این دو وجه از یکدیگر میباشد.
• از مهمترین عوامل پایداری این آرامگاه، هماهنگی جنس مصالح با آب و هوای شیراز است.
• مصالح بکار رفته در آرامگاه بصورتی هماهنگ با محیط پیرامون هستند و حتی سنگهای مورد استفاده در حافظیه نیز از اطراف شیراز استخراج شده است.
• اجرای بنای حافظیه بسیار دقیق انجام یافته است و هنوز در برخی عناصر، مصالح پیشین را میتوان مشاهده کرد.
• سنگهای لبه حوضها، همان سنگهای حوض باغ شمالی موزه پارس است که پس از امتداد خیابان کریم خان زند به سمت بازار وکیل، آن را خراب کرده، به حافظیه منتقل کردند.
• استفاده از غرفه هشت ضلعى در درون محوطه ارامگاه حافظ و درختان و گلها درون باغ هستند، اشاره به لذتهاي بهشت دارد.

نماد شناسی معماری حافظیه

• طراح آرامگاه حافظ بنا را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم کرده است.
• بخش جنوبی حافظیه نماد دنیای مادی و ظاهر فریبنده‌ی آن است. وقتی به آرامگاه نزدیک می‌شویم، انسان از بند وسوسه‌های نفسانی رها می‌شود.
• بالا رفتن از ایوان به معنای معراج عرفانی و سیر و ملوک در دنیای ملکوت است. جلو که می‌رویم کم‌کم آرامگاه که نماد خورشید است نمایان می‌شود.
• از ایوان پایین می‌آییم و این پایین آمدن نماد تعظیم در برابر این خورشید درخشان است.
• ایوان شامل دو ردیف پله می‌شود که هر ردیف دارای 9 پله است. عدد 9 در ادبیات فارسی عدد آسمان‌ها بوده و مقدس است.
• بخش شمالی حافظیه نماد ملکوت است. چون آرامگاه در این قسمت قرار دارد و رسیدن به آرامگاه نشانه‌ی دست‌یابی به حقایق و رمز و راز‌های دنیا است.
• بنای آرامگاه حافظ ﺷﺎﻣﻞ ﻫﺸﺖ ﺳﺘﻮن ﺳﻨﮕﯽ ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ ﺑﺎ ﺳﺮ ﺳﺘﻮن ﻫﺎی ﻣﻘﺮﻧﺲ ﻃﺮاﺣﯽ ﺷﺪ. که نشانه‌ی قرن 8 هجری قمری است، قرنی که حافظ در این دنیا زندگی کرده است. در کنار یک‌دیگر قرار گرفته‌اند و مجموعه‌ای به وجود آورده‌اند زیبا و چشم‌نواز.
• ﺑﺮ ﻓﺮاز اﯾـﻦ ﺳـﺘﻮن ﻫـﺎ یک گنبد ﺑﺎ ﭘﻮﺷﺶ ﻣﺴﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ. ﺳﻘﻒ ﻣﻘﺒﺮه ﭼﻮن ﮐﻼه دروﯾﺸﺎن اﺳﺖ و از اﯾﻦ ﺟﻬﺖ ﻣﺴﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷـﺪه ﮐـﻪ ﻣـﺲ ﺑـﻪ ﻣـﺮور اﯾـﺎم اﮐﺴﯿﺪه ﺷﺪه و رﻧﮓ زﯾﺒﺎﯾﯽ ﻣﯽ ﯾﺎﺑﺪ.
• گنبد از درون بارنگهای مختلف عرفانی آراسته شده است؛ آبی فیروزهای (بهشت)، سرخ ارغوانی (شراب ازلی)، سیاه و سفید (شب و روز) و قهوه ای سوخته (خاک) است و به هنر خاتم کاری شیراز نیز اشارهای دارد.

کاشی کاری داخلی ظرافت بینظیری دارد و نورپردازی شبانه روی آن جلوه مینماید.

• طراح آرامگاه حافظ نمای بیرونی را به شکل کلاه تَرک‌دار درویشی درآورده است.
• در بنای آرامگاه از ذوق و هنر هنرمندان ایرانی بهره‌ی بسیار برده است و هنرهایی همچون خوشنویسی، کاشی‌کاری و حکاکی به زیبایی تمام کار شده اند.
• ﺳﻘﻒ زﯾﺮ ﮔﻨﺒﺪ ﺑﺎ ﮐﺎﺷـﯽ ﻫـﺎی ﻟﻌـﺎب دار ﻣﻌـﺮق ﺑـﺎ ﺧﻄـﻮط رﺳﻤﯽ ﺑﻨﺪی و ﻧﻘﻮش اﺳﻠﯿﻤﯽ ﻣﺰﯾﻦ ﺷﺪه اﺳﺖ.
• ﺑﻨﺎی حافظیه و ﺳﻨﮓ ﻗﺒﺮ وی ﺑﺎ ﭘﻨﺞ ﭘﻠﻪ ﻣﺠﻤﻮﻋﺎ ﺑﻪ ارﺗﻔﺎع ﯾﮏ ﻣﺘﺮ ﺑﺎﻻﺗﺮ از ﻣﺤـﯿﻂ اﻃﺮاف آن اﺳﺖ.
• ﻓﻀﺎی ﺑﺎغ و ﺑﻨﺎی آراﻣﮕﺎه، ﻟﻄﺎﻓﺖ اﺷﻌﺎر وی را ﺑﻪ زﯾﺒﺎﺗﺮﯾﻦ ﺷﮑﻞ ﻣﻤﮑﻦ ﺑﻪ ﻧﻤﺎﯾﺶ ﮔﺬارده اﺳﺖ.
• تکرار عدد هشت، علاوه بر اشاره به بهشت موعود، یادآور قرنی است که حافظ در آن می زیست. عدد هشت یک استثناء مهم در بین اعداد به کار رفته در مقابر ایرانی است.
• بخش جنوبی حافظیه،دنیای مادی است. با نزدیکتر شدن به آرامگاه و بالارفتن از ایوان به سیر و سلوک در دنیای ملکوت میرسد و به تدریج آرامگاه نمایان میشود.
• ایوان آرامگاه حافظ از دو ردیف پلکان تشکیل شده که هر ردیف شامل نُه پله است؛ در ادبیات فارسی، نُه عدد آسمانها بوده و مقدس شمرده میشود.
• همانگونه که مشاهده میشود، نحوۀ قرارگیری آرامگاه (تقریباً در انتهای باغ) به کوشکهای باغ ایرانی نیز پهلو میزند و با تقسیم مجموعه توسط تالار، بیرونی و اندرونی را نمایش میدهد.
• در طراحی باغ، الگوی چهارباغ ایرانی با بلواربندی فرانسوی ترکیب شده و به جز آن، از حوضهای متعدد و باغچه های جانبی برای استفاده بهتر از فضای آرامگاهی ساخته شده اند.

سخن اخر

ﯾﮑﯽ از ﻣﻮﻓﻘﯿﺖ ﻫـﺎی آﻧﺪره ﮔﺪار به عنوان طراح آرامگاه حافظ ﺗﻔﺴﯿﺮ ﻫﻤﺪﻻﻧﻪ ﺳﻨﺖ در حافظیه ﺷﯿﺮاز اﺳﺖ ﮐﻪ در ﺳﺎل ۱۳۱۸ ه.ش ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪ. اﯾﻦ ﮐﻼه ﻓﺮﻧﮕﯽ که در ﻫﻤﻪ ﺟﻬﺎت ﺑﺎز اﺳﺖ و در ﺑﺎغ ﺑﻬﺸﺖ آﺳﺎی ﺣﺎﻓﻈﯿﻪ ﺷﯿﺮاز واﻗﻊ ﺷﺪه ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ ﺗﺴﻠﻂ واﻓﺮ ﻣﻌﻤﺎران در ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮدن ﺳﻨﻦ اﯾﺮاﻧﯽ اﺳﺖ.

ﺷﻨﺎﺧﺖ ﻧﺰدﯾﮏ او از ﺳﻨﻦ اﯾﺮاﻧﯽ و اﺳﺘﻔﺎده از آن در آﺛﺎر ﻣﻌﻤﺎرﯾﺶ ﺑﻪ ﺣﺪی اﺳﺖ ﮐﻪ اﻏﻠﺐ ﺗﺼﻮر ﻣﯽ ﮐﻨﻨﺪ ﮐﻪ اﯾـﻦ ﮐـﺎر ﯾـﮏ مهندس ﻣﻌﻤﺎر ﺑﻮﻣﯽ اﺳﺖ. ﮔﺪار ﺑﻪ ﺷﯿﻮه ای اﺳﺘﺎداﻧﻪ و ﺑﺎ ﻇﺮاﻓﺖ ﺷﺎﻋﺮاﻧﻪ ای حافظیه را ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﯽ ﻃﺮاﺣﯽ ﮐﺮده ﮐﻪ اﻧﺴﺎن ﺑﺎ ﻗﺮار گرﻓﺘﻦ در ﻓﻀﺎی اﯾﻦ ﺑﺎغ ﻣﻘﺒﺮه، ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻓﺘﻮای اﺷﻌﺎر ﻋﺎرﻓﺎﻧﻪ اﯾﻦ ﺷﺎﻋﺮ ﺑﺰرگ ﺑﺴﯿﺎر ﻧﺰدﯾﮏ ﻣﯽ ﺑﯿﻨﺪ.

از حافظیه به عنوان برترین مجموعۀ آرامگاهی معاصر در ایران نام برده میشود که این امر، چه به علت معماری برگرفته از سنتهای پیشین باشد یا تلفیقی از عناصر وارداتی، به توفیق مجموعه لطمه ای وارد نمی نماید.

طراح آرامگاه حافظ ترکیب و تلفیق المانهای معماری ایرانی اسلامی را در کنار بهره گیری از اصلاحیات و تفکرات معماری غربی را در نظر گرفته. عناصر بهره گرفته شده بصورتی کاملاً متناسب و باندام انتخاب شده و در بستری آشنا از باغ ایرانی قرار یافته است. مجموعۀ حافظیه به عنوان خاطرۀ جمعی برای کسانی که از غزلِ شاعر در کنار آرامستانِ وی بهره برده اند، ساری و جاری خواهد بود و این تأثیرِ عمیق از این مجموعه، خاطرات پیشین آن جایگاه را محو و بنای فعلی را جایگزین نموده است.

منابع:

Hafez Shirazi tomb