معماری گنبد در مسجد (مراحل ساخت و تاریخچه گنبد)

Dome architecture in the mosque

معماری گنبد ها دارای یک تاریخچه طولانی هستند که به قبل از تاریخ اسلام برمی گردد. گنبد فضای بسته وسیعی که معمولا در پایه مربع شکل است و سقف مدور دارد. در برخی نمونه ها یک پوشش ثانويه هرمی که سطح مخروطی شکل دارد طاق نیم کروی اولیه را می پوشاند. گنبد خانه معمولا مهم ترین نقطه بنا را به وجود می آورد و یکی از عناصر بناست که ممکن است نمایش بیرونی داشته باشد  و یکی از عناصر شاخص در معماری اسلامی و ساخت مسجد است.

از لحاظ شکل خارجی از بقیه قسمت های بنا متمایز است و همین تمایز به آن تشخص بیشتر می بخشد. در طراحی آنها بر سه محور عمود برهم تأکید می شود. دو محور در قاعده و محور سوم عمود بر آنها است که حرکتی رو به بالا را در مرکز فضا ایجاد می کند.

ویژه: سفارش ساخت گنبد مسجد

تاریخچه معماری گنبد (dome)

گنبدها در بین النهرین باستان ساخته شده اند و آنها در معماری ایرانی سنتی، هلنیستی، رومی و چینی در جهان باستان و همچنین در میان تعدادی از سنت های بومی ساختمان در سراسر جهان یافت شده اند. ساختارهای آن هم در معماری بیزانس و هم در معماری ساسانی رایج بود که به ترتیب در قرون وسطی بر سایر کشورهای اروپا و اسلام تأثیر گذاشت.

گنبدهای معماری رنسانس اروپا در اوایل دوره مدرن از ایتالیا گسترش یافت، در حالی که این عنصر معماری به طور هم زمان در معماری عثمانی استفاده می شدند. گنبد در معماری باروک و نئوکلاسیک از معماری رومی الهام گرفته است.

پیشرفت در ریاضیات، مواد و تکنیک های تولید منجر به انواع جدید گنبد شد. گنبد ها در طول قرن ها از گل و لای، برف، سنگ، چوب، آجر، بتن، فلز، شیشه و پلاستیک ساخته شده اند. نمادگرایی مرتبط با آنها شامل سنت های مرده ای، آسمانی و حکومتی است که به مرور زمان تغییر کرده اند. و درجهان مدرن می توان آنها را در بالای ساختمان های مذهبی، اتاق های قانونگذاری، استادیوم های ورزشی و انواع ساختارهای کاربردی مشاهده کرد.

تاریخچه ساخت گنبد در ایران

در ایران استفاده از سازه گنبد (dome)، برای پوشش دهنه های بزرگ، پیشینه ای دیرین دارد. کمبود چوب های استوار و کشیده که در حقیقت عنصر اصلی پوشش تخت است، سبب شده است که پوشش طاق و گنبد رواج پیدا کند. اجرای این فضا در معماری ایران از جایگاه بالایی برخوردار است. هنرمند در معماری اسلامی ایرانی نهایت ذوق و استعداد خود را در بنای مساجد به کار گرفته و علاوه بر لحاظ کردن مسائل ساختاری و سازهای به ابعاد زیبای شناسانه گنبد نیز پرداخته است، پوشــش گنبدی شکل در ایران پییشنه ای دیرینه دارد.

اولین طراحی گنبد در ایران

چهارطاقی بازه هور در 75 کیلومتری مشهد یکی آثار ملی ایران مربوط به دوره ساسانی است. بازه هور به معنای شکاف خورشید است، این بنا که بیش از 2200 سال قدمت دارد، اولین گنبد شناخته شده جهان است. خراسان بزرگ به عنوان قلمروی اصلی پارتیان در دوره اشکانی از شکوه و جلال خاصی در حوزه نظامی و علمی برخوردار بود، طبق پژوهش ها مشخص شده که این گنبد خاصیت های نجومی و رصد ستاره شناسی نیز داشته است.

گنبد مسجد در معماری اسلامی

گنبد مسجد به عنوان یکی از مهم ترین عناصر معماری اسلامی به ویژه در مساجد در نظر گرفته می شود. استفاده از گنبد مسجد در معماری اسلامی از دوران بنی امیه از اورشلیم در 691 میلادی آغاز شد. مشخص است که گنبد مسجد در بدو تأسیس تحت تأثیر معماری بیزانس بوده است. طراحی گنبد مسجد در معماری اسلامی، در اشکال مختلف آن، باعث شد تا مفهوم آنها در بین معماران مسلمان به دلیل نمادگرایی متعالی، به یکی از مهم ترین عناصر معماری اسلامی تبدیل شود.

معماری اسلامی و به ویژه معماری مساجد، یک تصویر از کیهان یا انسان در ابعاد کیهانی اوست.بدن انسان معبدی است که روح درآن استقرار می یابد.درست مانندکیهان که به فیض همان روح زنده است. ربع و دایره، اشکال کمال یافته ای هستند، مربع نماینده ومظهرخاکی ونشان دهنده کمیت هاست. گنبد مسجد غالبا در دوره اسلامی دارای پایه های چهارضلعی و سپس هشت ضلعی و غیره بوده اند که تعبیر اندیشمندانه و عارفانه ای دارند.

صورت هندسی پایه آن که مکعب شکل است می تواند خود الهامی از بنای کعبه باشد و در مرحله بعد چهار ضلعی تبدیل به هشت و شانزده و سی و دو و سرانجام دایره و گنبد آسمان است که بعضی افضل از بعضی دیگر است. گنبد مسجد کنایه از کرسی الهی و نیز عالم فرشتگان و قاعده مربع و چهار گوشه هم، نماد جهان جسمانی روی زمین است. شکل خارجی آن نیز کنایه از جمال و گلدسته نیز نماد جلال الهی است.

این عنصر مظهر آسمان و نشان دهنده کیفیت است. گنبدهای ایرانی هرکدام دارای شکل و نقش خاص و مستقل به خود می باشند. آنها با یک نقش خورشید زرین برنوك، همراه باهندسه ای بسیارقوی و گل وبوته های اسلیمی که پیچ وتاب خورده اند بارنگ های باوقار و باشکوه لاجوردی، آبی فیروزه ای و غیره پوشیده شده اند که مجموعا کشش و زیبایی ایجادکرده وانسان رابه سوی کمال میبرند و آرزو و رؤیای جهانی بهتر را در نظرپدید می آورند. گنبد مسجد شکلی است واجد تصویرپردازی زنده و حیاتی و اندیشه های است که به میانجی امکانات ماده تجلی می یابد.

ویژه: سفارش و خرید انواع کاشی سنتی

فرم گنبد

در روش ساخت آنها،  معمولا در منطقه انتقال مکعب پایه به قاعده مدور سقف، حجمی با قاعده هشت ضلعی پیدا می کنند. اصراری که معماران قدیمی در ثابت نگاه داشتن شکل مربع پایه و دایره گنبد در بسیاری از بناها داشته اند و تلاش های فراوانی که در تبدیل این دو به یکدیگر انجام داده اند و اهمیتی که در این قسمت گنبدخانه ، منطقه تبدیل مربع پایه به دایره، احساس می شود برخی از محققان را بر آن داشته که برای این تبدیل اهمیتی نمادین قایل شوند. اینان در اثبات نظر خود متون قدیمی را به یاری گرفته اند؛

چرا که از بعضی از این متون می توان نتیجه گرفت که دایره، افضل اشکال، تمثیل آسمانها و افلاک و همین طور کمال و بساطت و ازلیت و ابدیت آنها و رمز زیبایی برتر است؛ و مربع تشان زمین و عالم کون و فساد رمز عناصر اربعه و تمثیل دنیای خاکی و ناپاک و از هیمن جا رمز تبدیل مربع به دایره معنایی عمیق می یابد. این تبدیل در حقیقیت رمز تحول و تعالی تلقی گشته است ؛ عروجی از دنیای خاک به افلای و از ملک به ملکوت از آنچه فانی و تاریک و تغییرپذیر است به آنچه باقی و ثابت و به دور از دگرگونی و روشن و رخشنده است.

حکمت وجودی گنبد مسجد چیست؟

گنبد مسجد در معماری اسلامی، معنایی از هدف و جایگاه رسیدن به هدف را دارد. معماران برای طراحی گنبد و گلدسته که یکی از اصلی ترین رمز پردازی ها در مساجد است، رموز و دلایل خاصی را مطرح کرده اند؛ بعضی می گویند که گنبد مسجد مانند: سرانسان است و دو گلدسته، مانند دو دست که به حالت التجا و التماس و خواهش در کنار سر، رو به آسمان و رو به ذات اقدس الهی بلند شده است؛ مانند کسی که دست هایش را در جلوی سر و صورت، حتی از سر بالاتر برده است و دعا می کند.

فلسفه رنگ گنبد مسجد چیست؟

رنگ از تکثیر نور حاصل می شود و نمایانگر کثرتی است که ارتباطی ذاتی با وحدت دارد . از دیدگاه اندیشمندان هنر اسلامی ، رنگ سفید نماد وجود مطلق است که خود، سرمنشأ هستی به حساب می آید و رنگ سیاه که پوشش خانه کعبه است نماد اصلی تعالی و فراوجودی است که خانه کعبه با آن ارتباط دارد. رنگ های آبی، فیروزه ای و طلایی در نگارگری اسلامی و ایرانی، جلوه هایی از معانی باطنی جاری در بطن رنگ هایند.

اهمیت و جایگاه رنگ در معماری اسلامی مورد توجه کامل قرار گرفته است مانند:

سبز رنگی است میانه و معتدل. سبز، رنگ تعقل، تفکر، متانت و آرامش خردمندانه است. یکی از اصیل ترین رنگ های کاشی در هنر اسلامی کاشی فیروزه ای است، همچنین آبی لاجوردی هسته تمثیل مراقبه و مشاهده است. آبی حرکت دورانی دورنگرا دارد و به همین دلیل در میان شکل های هندسی با دایره موافق و هماهنگ است. به همین دلیل آبی و سبز بیش از رنگ های دیگر در گنبد مسجد استفاده شده است.

مواد سازنده گنبد چیست

اولین گنبد های خاورمیانه با آجر گلی و سرانجام با آجر و سنگ پخته ساخته شده اند. انواع چوبی آن به دلیل ماهیت نسبتاً سبک و انعطاف پذیر مواد امکان دهانه وسیع را داشتند و روش عادی کلیساهای گنبدی تا قرن 7 بود، اگرچه بیشتر گنبدها با مواد کم انعطاف دیگر ساخته شده اند. گنبدهای چوبی با استفاده از سقف از قبیل مس یا ورق سرب در برابر هوا محافظت می شدند. انواع سنگ تراش خورده گران تر و هرگز به اندازه بزرگ نبودند و از چوب برای دهانه های بزرگ که در آن آجر وجود نداشت استفاده می شد.

مصالح ساختمانی جدید قرن نوزدهم و درک بهتر نیروهای درون سازه ها از قرن 20 فرصت های جدیدی را پیش روی شما قرار داد. تیرهای آهن و فولاد ، کابل های فولادی و بتن پیش تنیده، نیاز به تکیه گاه خارجی را از بین می برد و گنبدهای بسیار نازک تری را قادر می سازد. در حالی که گنبدهای سنگ تراشی قبلی نسبت شعاع به ضخامت 50 داشتند، این نسبت برای نوع مدرن می تواند بیش از 800 باشد. وزن کم آنها نه تنها دهانه های بسیار بیشتری را مجاز میکرد، بلکه امکان ایجاد انواع متحرک بزرگ را نیز فراهم می کرد.

پوشش نهایی گنبد مسجد

گنبد مسجد از آنجایی که دائما در معرض عوامل جوی قرار دارد نیاز است که پوشش مناسبی داشته باشد. خرید کاشی گنبد یا همان به اصطلاح نره گنبد مسجد بهترین گزینه است.

ساحتار معماری گنبد مسجد

نمادگرایی گنبد چیست

گنبد و سایبان چادر نیز با آسمان های ایران باستان و جهان هلنیستی، رومی همراه بود. گنبدی که بر روی یک پایه مربع شکل قرار دارد نماد هندسی آن اشکال را منعکس می کند. دایره نمایانگر کمال، ابدیت و آسمان ها بود. میدان نمایانگر زمین است. یک هشت ضلعی میان این دو واسطه بود.

نتیجه گیری گنبد مسجد

در صـدر اسـلام، نقـش کالبـدی مسـاجد اهمیـت زیـادی نداشـت، لیکن با گذشـت زمـان مسـجد توانسـت از منظـر کالبدی نیـز به عنـوان یـک عنصـر تأثیرگـذار در شـهرهای اسلـامی عمـل کنـد. بـا توجـه بـه الگوهـای مختلـف در طراحـی کالبـد مسـاجد نویـن دیدگاه هـای مختلفـی نیـز در مـورد حضـور و یـا عـدم حضـور گنبد در فرم کالبدی مساجد وجود دارد.

علت زیبایی گنبد مسجد استفاده از تناسب قوی و ترسیم هندسی دقیق است.آنها به واسطه تناسبات دقیق خود یکی از سازهای متنوع معماری اسلامی هستند، نمونه قوسی از این قبیل که اجرا شده، متعلق به مسجد امام است ساخت و معماری گنبد و گلدسته ،ایوان ها و سردرها با طاق های بلند در معماری اسلامی به خصوص در ساخت مسجد و اماکن مقدس مذهبی برای مسلمانان، با کیفیت معماری موجود خود تعریف شده اند.

در حقیقت منار و گنبد مسجد یک زبان بین المللی برای شناسایی مساجد و اماکن مذهبی در جوامع اسلامی هستند که از بناهای دیگر تمیز داده می شوند. جایگاه آنها در شهرهای گذشته کاملا مشخص بود و چه بسا در طرح های شهری کاملا پیش بینی شده بود و بنای آن برای هر فرد آشنا و غریب در روز به واسطه رفعت آن و در شب نیز با تور مناره ها و گلدسته ها عیان بود .

منابع کمکی:

https://fa.wikipedia.org/wiki/%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی
• راهنمای جامع طراحی مسجد