کاشی کاری معرق (معرق کاشی) (mosaic)

کاشی معرق با طرح سنتی عبارت است از قطعه های بریده شده کاشی (پاره‌چین) که نقوش مختلف را از رنگ های متفاوت تراشیده و در کنار یکدیگر قرار داده و به شکل قطعاتی بزرگ درآورده و روی دیوار یا جاهای دیگر نصب می کنند تا زینت بخش بنا گردد.

کاشی معرق سنتی از دوران قدیم تاکنون به عنوان روشی برای زیبا سازی و استحکام بخشی به بنا مورد استفاده بوده است. چگونگی پیدایش معرق کاشی مراحلی دارد، که از تزئین کاشی های دو رنگ شروع شده و به تدریج به کاشی چند رنگ در ترکیب با آجر انجامیده. و رفته رفته منجر به معرق کاری شده است. در فرهنگ غرب معرق ما را به موزاییک آرت می شناسند که البته متفاوتند.

برای مشاهده نمونه کار و خرید کاشی معرق کلیک کنید.

تاریخچه کاشی معرق (هنر کاشی معرق مربوط به کدام دوره است)

معرق کاشی در ایران از دوره سلجوقیان یعنی در قرن 4 هجری بسیار متداول گردید. در قرن 8 هجری هنرمندان معرق کار به مراتب از هنرمندان دیگر عهد سلجوقی جلو افتادند. هنر معرق‌ کاری در قرن 9 و 10 هجری به روش های شرقی خود رسید، و مراکز مهم معرق سازی در شهرهای مشهد، اصفهان، یزد، هرات و سمرقند ایجاد گردید. از زیباترین نمونه معرق کاشی می توان به کاشی های مسجد کبود تبریز اشاره کرد. بعدها با تغییر پایتخت از آذربایجان به اصفهان این هنر از تبریز به اصفهان منتقل شد.

کاشی معرق (mosaic) با مراحل گسترده ای که در ساخت دارد می توان یک “هنر صنعت” نام نهاد. هنری که بعد از دوران صفویه رو به فراموشی بود در دوران معاصر توسط استاد حسین کاشی تراش اصفهانی دوباره احیا شد. و به چرخه ی حیات بازگشت و شاگردان او در جهت توسعه ی این هنر کوشش بسیار کردند.

در دوره‌ی تیموری پدیده هنر کاشی کاری معرق سنتی ،از به تکامل رسیدن طرح‌هایی از نقش‌های گل و گیاه،بندهای اسلیمی و با پیچش‌های موزون آن‌ها از رنگ‌های‌ متضاد و زیبای چشم‌نواز و کتیبه‌های خط و قاب‌های گره و بسیاری دیگر از نقش‌ها در عناصر و جزئیات تازه ابداع شده.

در آثار معماری سنتی ایران ،خصوصا از به وجود آمدن‌ «کاشی جسمی »در روش پخت مغولی‌ بسیار اصولی،به رنگ‌های سفید-آبی‌ کم‌رنگ،آبی سیر«لاجوردی»،زرد کم‌رنگ تا اخرایی، سبز، قهوه‌ای و مشکی، و باحوصله و دقت و عشق فراوان،با هنرنمایی و به وجود آوردن پدیده‌های نو و رقابت بین استادان کاشی‌کار معرق، ارزش‌های بسیار فراوانی در این هنر پدید آمد.

چگونگی پیدایش کاشی سنتی معرق کاری

چگونگی پیدایش معرق کاشی مراحلی دارد،که از تزیین دو رنگ شروع شده و به تدریج به کاشی چند رنگ در ترکیب با آجر می انجامد و رفته رفته منجر به معرق کاری می گردد. چگونگی ظهور کاشی در تزیین معماری اسلامی ایرانی  و قدمت آن به دوران قبل از اسلام می رسد که اولین نمونه های کاشی را در تزیینات کاخ های هخامنشی و آشور می بینیم.

اما در دوران اسلامی تزیینات خارجی بناها معمولا آجرکاری بوده و اوج این هنر را در عصر سلجوقی شاهد هستیم . در اواخر دوران سلجوقی نوعی کاشی کاری موسوم به کاشی نگین با تزیین دو رنگ وارد تزیینات معماری سنتی ایرانی می شود که از اولین نمونه های این شیوه می توان به بنای خواجه اتابک سلجوقی درکرمان اشاره کرد .

این بنا مقبره وزیر سلجوقی در قرن پنجم هجری بوده است. این شیوه تزیینی که ترکیبی از کاشی آبی در ترکیب با آجر میباشد به تدریج از قرن ششم تا هشتم هجری کامل شده به طوری که در بناهایی مانند: مسجد ملک زوزن خراسان برج های آرامگاهی مراغه، گنبد سلطانیه، مساجد جامع ورامین و نطنز و … شاهد کاشیهای رنگین لاجوردی . سفید و سیاه نیز در ترکیب با آجر هستیم که به تدریج این شیوه تکمیل شده و منجر به معرق کاری می شود.

تفاوت  کاشی معرق و کاشی هفت رنگ چیست؟

کاشی معرق و هفت رنگ ، دو صنعت کاشی با دو طبیعت متفاوتند . معرق با تهیه قطعات رنگین کوچک و بسیار ریز کاشی و جفت و جور کردن آنها برای به دست آوردن یک نقش رنگین سر و کار دارد .حال آن که کاشی هفت رنگی بیشتر به نقاشی شبیه است. از جهت تاریخی ،معرق کاشی بر هفت رنگ تقدم دارد و در واقع به هنگام استفاده از رنگ در سطوح وسیع است که هفت رنگ به خاطر سهولت تهیه در کنار معرق به کار گرفته می شود.

البته علی رغم تمامی کوشش کاشی سازان برای به دست آوردن کاشی های هفت رنگ مرغوب ، پخت همزمان رنگ ها در کوره واحد سبب شده است که هیچگاه کیفیت رنگ های کاشی سنتی معرق‌کاری، در کاشی هفت رنگ ظاهر نشود . علاقه استادان کاشی ساز به معرق کاشی، با وجود تمامی مشکلاتش ، خود نشانه خوبی است بر این که دستیابی به رنگ های خاص تا چه حد نزد هنرمندان و صنعتگران سنتی اهمیت داشته است.

معرق کاری کاشی و هفت رنگ ، همچون صنایع دیگری که هدفشان ایجاد رنگ در بناهای ایران است ، هر یک فن و حرفه و هنری کامل اند و استادکاران و سلسله مراتبی از تخصص ها دارند و مراحل ساخت و تهیه پیچیده ای را شامل می شوند.در این دو صنعت ، گذشته از کار خطاطی و طراحی نقش ، که معمولا متخصصان آنها در کارگاههای ساخت کاشی حضور دارند ، با اموری چون رنگ آمیزی ، تهیه العاب ، پختن لعاب و تراشیدن کاشی روبه روییم . به این ترتیب این دو صنعت ، به استادکاران و متخصصان مختلفی که هر یک عمری را به تجربه اندوزی در زمینه تخصصی خود سپری کرده باشند نیازمندند.

مراحل ساخت معرق کاشی

باید بر مراحل تولید کاشی سنتی معرق کاری که مستلزم وسواسی عظیم است تأكيد کرد :

ابتدا کاشیهای چهارگوش یکرنگ از هر یک از رنگهای لازم برای اجرای کار تهیه می شود که معمولا زرنیخی ، لاجوردی ، سبز زمردی ، زرد زعفرانی ، سفید و سیاه و صورتی سرانجام اندکی قهوه ای و سرخ است.نقاشی که طراح تزیینات است، الگوی کاغذی کپی شده از روی نقشهای مطلوب هر قطعه را تهیه می کند.

سپس الگوها ، روی سطح مربع به رنگ منتخب چسبانده می شود. آن گاه ، به طوری که گدار می نویسد ، قطعه کاشی ، طبق الگوی چسبیده روی آن ، با کمک تیشه ای دارای شکافهای افقی و رنده و سوهان ، بریده می شود. سپس مرحله نهایی می رسد : قطعات بریده شده مختلف ، پشت و رو ، سوار می شوند ، یعنی سطح رنگین به پشت قاب کاشی چهارچوب دار ، که سوار کردن کل کار در آن می گیرد، نصب می شود.

محلهای اتصال قطعات باید آنقدر دقیق باشد که وقتی مجموعه را در گچ قالب گیری می گذارند که تکه های موزاییکی به هم بچسبند ، پس از آنکه قاب کاشی از قالب درآمد ، جاهای چسبیدن قطعه ها ، فقط به صورت باریکه های بسیار نازک سفید دیده شود . البته این روش جز برای سطوح عمودی و تخت عملی نیست برای گنبدها نمی توان به این طریق عمل کرد.

برای مشاهده انواع کاشی سنتی آرچی لرن کلیک کنید.

نحوه ساخت کاشی معرق چیست

به‌ طور کلی می توان گفت معرق کاشی به سه مرحله تقسیم می شود.

1.طراحی کاشی معرق

 ۲. ساخت معرق کاشی که در کارگاه انجام می‌شود.

 ۳. مرحله نصب معرق کاشی.

مرحله اول توسط طراح و مرحله دوم در کارگاه توسط کسانی که کار را اجرا می‌کنند انجام می شود.

مراحل کار به شکل کلی به ترتیب زیر اند:

طراحی – رنگ آمیزی – نمره و نشانه‌گذاری – بریدن طرح – چسباندن کاغذ – لب زنی – سوراخ کردن – گل بری – سوهان زنی – تخمه‌گذاری – نمره کردن – چیدن – ملات ریزی – نصب – پاک کردن و تعمیر

 

1. طراحی

در این مرحله طرح مورد نظر با رعایت یکسان بودن اندازه و فرم با طرح نهایی توسط استاد هنرمند طراحی می شود

2. رنگ آمیزی

در این مرحله هنرمندان با استفاده از رنگ مناسب و حفظ تعادل بصری نقوش طراحی شده را رنگ آمیزی می کنند.

3. نشانه گذاری

در این جا کاغذ طراحی را روی سطحی صاف  و بر روی رئوس قرار داده و نقش و طرح مورد نظر را از کاغذ جدا می کنند، نقش های بریده شده متناسب با رنگ های مورد نظر خود دسته بندی می شوند لازم به ذکر است که بریدن طرح هایی که نقوش و گل های پیچیده  ای دارند به دقت و  مهارت بالایی نیاز است.

4. چسباندن کاغذ

کاغذهای بریده شده را روی کاشی بادقت فراوان میچسبانند، دقت لازم برای صاف بودن و بدون چروک خوردگی انجام شدن کار از موارد قابل توجه در این مرحله است و دقت شود که گل و نقش های اصلی از فرم خارج نشوند.

5. لبه زنی

پس از خشک شدن کاغذها ، باید قطعات مختلف از یکدیگر جدا شوند. با دقت و توجه فراوان با استفادهاز ابزار تیشه کاشی تراشی قطعه های مختلف از یکدیگر جدا می شوند توجه شود که چون قطعات معمولا مستقیم نیستند تیشه باید در پیچ و خم های قطعات حرکت کرده و بدون شکستن ان ها را از یکدیگر کاملا جدا کند.

6. سوراخ کردن

در گل ها و اسلیمی هایی که در طرح مورد نظر دارای تخمه می باشند، باید از مته برقی و یا مقار به صورت دستی استفاده کرد و با ایجاد حفره و سوراخ به کمک مقار درون گل یا طرح اسلیمی کاملا طرح خالی شود.

7. گل بری

در این مرحله استفاده از تیشه و یا تیشه کلنگی برای بریدن گل های اطراف قطعه توصیه می شود به طوری که کاشی کاملا به شکل طرح چسبانده  شده روی آن در اید.

8. سوهان زنی

جهت اینکه کناره های گِل برده شده به طور کامل صاف شود کاشی های تراشیده شده به وسیله ی سوهان، سوهان زنی می شوند و برجستگی های اضافی موجود در لبه ی قطعات، ساییده می شود

9. نمره کردن

قطعه های تراشید شده از قبل شماره گذاری شده و در این مرحله این قطعات در کنار هم دسته بندی و اصطلاحا نمره می شوند

10. چیدن

پس از نمره کردن قطعات مختلف، قطعات بر حسب شماره، به ترتیب و با توجه به نشانه ها و علایمی که قبلاً بر روی کاغذ گذاشته شده در کنار هم چیده می شوند و طرح اولیه به وسیله ی قطعات کاشی نمایان می شود. پس از اینکه کاشی از رو چیده شد به همان ترتیب قطعات بر روی زمین یا قالبی کاملاً صاف و بدون هرگونه فرورفتگی و یا برآمدگی از پشت چیده می شوند به طوری که فقط پشت کاشی ها نمایان است و روی آن ها کاملاً به سطح زمین یا قالب چسبیده است..

11. ملات ریزی پشت کاشی معرق

پس از اینکه طرح از پشت و بر روی سطح صاف یا قالب خود چیده شد اطراف آن با شمشه یا خمیر گِل بسته و پشت آن ملاتی از گچ یا مخلوطی از سیمان و ماسه ریخته می شود تا تمام قطعات به صورت یکپارچه به هم متصل شوند. در مورد کارهای بزرگ از آنجا که یک پارچه کردن کل کار باعث سنگین شدن و در نتیجه ایجاد مشکل در نصب می شود کل کار به قطعات کوچکتری تقسیم می شود.

برای این کار بین قسمت های مورد نظر دیواری از گل قرار می گیرد تا ملات قسمت های مختلف به یکدیگر متصل نشود و کل کار به چند قطعه ی کوچکتر تقسیم می شود. برای استحکام و دوام بیشتر کار بین ملات از طناب های خرمایی (سازو) استفاده می شود.

12. نصب معرق کاشی

برای نصب کاشی سنتی معرق کاری بر روی بنا باید پشت کار کاملاً خشک شده باشد تا بتوان آن را از روی قالب برداشت. پس از جدا کردن تکه های کار (پارچه ها) از قالب، آن ها به محل مورد نظر حمل می شوند تا در جای خود قرار گیرند. پارچه ها باید با دقت در جای خود قرار گیرند، برای این کار استاد پس از قرار دادن پارچه در محل خود آن را با گچ موقتاً در محل خود ثابت می کند.

پس از اینکه یک ردیف از پارچه ها در جای خود قرار گرفتند پشت آنها با دوغاب همان ملات که برای پشت پارچه ها استفاده شده است پر می شود، سپس ردیف بعدی روی ردیف اول (که حالا دیگر محکم بر سر جای خود قرار دارد) قرار می گیرد و به همان صورت در جای خود نصب می شود. این کار تا پایان مرحله نصب ادامه می یابد.

13. پاک کردن و تعمیر کاشی معرق

سر انجام باید کاغذ های روی کاشی ها با آب شسته شود تا طرح و رنگ کار پدیدار شود، همچنین گچ یا سیمانی که احیاناً در حین نصب بر روی کار ریخته شده است باید کاملاً پاک شود. پس از پاک کردن کار برخی از اشتباهاتی که رخ داده است پدیدار می شود که معمول ترین آن ها اشتباه در رنگ و یا تورفتن برخی قطعات است. این قطعات باید به وسیله مقار و با دقت زده شوند و قطعه جدیدی به جای آن ها تراشیده شود و در جای آن ها قرار گیرد

قدیمی ترین کاشی معرق سنتی ایران

کاشی کاری معرق قبه سبز یا گنبد سبز کرمان به حدود 790 سال قبل برمی گردد. در زمان حاکمیت قراختاییان از قبایل مغول در کرمان ساخته شد، که متاسفانه در زلزله 1276 این بنا فروریخت و امروز فقط یک ایوان زیبا با طرح کاشی معرق از آن باقی مانده است. به گفته سر پرسی سایکس نویسنده، جغرافیدان و ژنرال انگلیسی که کنسولگری انگلیس در کرمان را راه اندازی کرد و به زبان فارسی هم کاملا آشنا بود ” تا قبل از زلزله سال ۱۸۹۶ ، قبه سبز با اختلاف برجسته ترین ساختمان کرمان بود. این بنا مقبره خاندان قراختایی و بخشی از دانشکده ای به نام مدرسه ترک آباد بود ”

مارکوپولو دیگر جهانگرد بزرگ از گنبد سبز کرمان به عنوان بنایی فاخر یاد کرده است. از نکات جالب این مجموعه که که عنوان قدیمی ترین انواع کاشی معرق را به خود اختصاص داده اینست که تا شعاع 1 کیلومتری چاه آب قبه سبز هیچ چاه فاضلابی وجود ندارد. بررسی های معماری این مجموعه نشان می دهد به جز کاشی معرق نفیس شامل گچبری و طلاکاری هم بوده است.

انواع کاشی معرق در جهان

در این مقاله مفصل راجب معرق کاشی ایرانی صحبت کردیم. آثار کاشی کاری معرق سمرقند و بخار در ازبکستان و هرات افغانستان به عنوان بخشی از قلمروی خراسان بزرگ تماما با هنر کاشی معرق ایرانی کار شده است و هر آنچه راجب آثاری مثل مسجد گوهرشاد مشهد به عنوان گنجینه ای از معرق کاشی صدق می کند در آنجا هم دیده می شود. در ادامه می خواهیم اشاره ای به کاشی مراکشی معرق داشته باشیم، معرقی که خاستگاه آن منطقه زلیج در مراکش است.

نکته مهم در مورد تفاوت کاشی های ایرانی و مراکشی در طرح کاشی معرق و رنگ بندی است. اول اینکه طرح کاشی معرق زلیج به گونه ای انتخاب می شده است که برش های آن راحت باشد اگر به این طرح ها دقت کنید همه اشکال هندسی هستند و کافی است برش های مستقیم بخورند اما طرح کاشی معرق ایرانی سرشار از ختایی اسلیمی و پیچک است. مورد دوم رنگ بندی کاشی معرق زلیج است که از رنگ های گرم نارنجی، زرد و خانواده قهوه ای بسیار استفاده می کنند که در معرق ایرانی ما اینقدر رنگ گرم نمی بینیم.

دیگر ویژگی های کاشی سنتی معرق کاری

در دنیای بزرگ هنر کاشی کاری و انواع  کاشی سنتی، کاشی معرق کاری از ویژگی ها و زیبایی های منحصر به فردی نسبت به انواع دیگر کاشی ها برخوردار است .کارگاه های بسیاری معرق کاشی را تولید می کنند که هر کدام از ویژگی های خاصی برخوردار هستنداین کاشی ها از نظر قیمت با یکدیگر متفاوت هستند و قیمت معرق کاشی بسته به نوع طرح کار شده گوناگونی دارند. از جمله ویژگی های معرق کاری کاشی می توان به تنوع در طرح ، به کارگیری طرح گل و بوته ، تنوع در اندازه و ابعاد کاشی ، استحکام بالا اشاره کرد.

نتیجه گیری کاشی معرق چیست

صنایع رنگ در معماری ایرانی اسلامی متعددند و کاشی سنتی معرق کاری و کاشی هفت رنگ مهم ترین این صنایع را تشکیل می دهند. یکی از زیباترین و سخت ترین نوع کاشی کاری سنتی، کاشی معرق است. تولید کننده کاشی سنتی با تراشیدن قطعات ریز کاشی براساس طرح، نقش و رنگ و در کنار هم قرار دادن و در آخر یکپارچه سازی و نصب کاشی ها روی محل مورد ناین هنر را زنده نگاه می دارد.

منابع:

Persian Tiles

[/vc_column_text][/vc_column][/vc_row]