آرامگاه کمال‌ الملک (Tomb of Kamal-ol-molk)

آرامگاه کمال‌ الملک نقاش ایرانی در ۲ کیلومتری جنوب شرقی شهر نیشابور استان خراسان رضوی، در داخل باغ و آرامگاه عطار قرار دارد.

کمال‌ الملک غفاری، آرزو داشت آرام‌ جای ابدی‌ اش در روستای زادگاهش، «حسن آباد» کاشان باشد. اما هنر دوستان و نزدیکانش او را در کنار آرامگاه عطار نیشابوری، در محله‌ی شادیاخ شهر نیشابور، به خاک سپردند.

باغ عطار که محل دفن کمال‌ الملک نیز در آن واقع شده است، در محوطه تاریخی شادیاخ که یکی از محله‌ های کهن‌ شهر نیشابور بوده و در حدود یک کیلومتری غرب باغ آرامگاه حکیم عمر خیام نیشابور و امامزاده محمد محروق، قرار دارد.

آرامگاهی که اکنون بر مقبره کمال‌ الملک دیده می شود، بی‌ گمان اوج آفرینش‌ گری در طراحی هنری است و بسیار هنرورزانه معماری شده است و یکی از زیباترین بناهای آرامگاهی ایران است.

مقبره کمال‌الملک آمیخته‌ای هوشمندانه از معماری سنتی ایران و معماری مدرن جهان است و برخوردار از نشانه‌هایی که با زندگی کمال الملک پیوند معناشناختی دارد. طراح این بنای یادبودی کم‌مانند، هوشنگ سیحون، استاد پیشین دانشکده‌ی هنرهای زیبای دانشگاه تهران، است.

طراح مقبره کمال الملک

سیحون طراح مقبره کمال الملک در سال 1337 خورشیدی طرحی برای ساخت آرامگاه کمال الملک به انجمن آثار ملی ایران پیشنهاد کرد. انجمن طرح را پذیرفت و از سیحون به عنوان طراح مقبره کمال الملک خواست بی‌درنگ کار را آغاز کند. و خود کار نظارت بر پروژه را بردوش بگیرد. در سال 1338 ساخت آرامگاه آغاز شد و در 12 فروردین 1342 گشایش یافت.

معماری آرامگاه کمال‌ الملک

• مقبره کمال‌ الملک در ضلع شمالی مقبـره عطار با بتن مسلح بنا و با زیربنای ۲۲ مترمربع ساخته شده است.
• آرامگاه کمال‌الملک شش ایوانچه مقعر دارد که با پوشش کاشی معـرق بـه رنگ های لاجوردی ، سفید و … تزئین شده است. این بنا در نقشه از دو متر مربع تشکیل شده و تناسب یک بر دو را دارد.
• در طراحی مقبره کمال‌ الملک برای هرواحد یعنی هر ضلع مربع در نما یک قوس در نظر گرفته شد که در چهار ضلع مستطیل شش قوس زده شـده است علاوه بر این دوقطر هر مربع دو قوس دیگر تشکیل می دهند که از داخل با هم تلاقی می کنند.
• پس چهار قوس هم از داخل زده شده که مجموعا ۱۰ قوس می شود.
• در مقبره کمال الملک ضلع‌های مربع، در نما با یک قوس نیم‌دایره خودنمایی می‌کنند، حجم بنا از قوس‌هایی متقاطع که بر روی قطرهای مربع زده شده‌اند پدید آمده که این قوس‌های متقاطع، «تاق‌های چهاربخش» را که در معماری سنتی ایران بسیار دیده می‌شوند را تداعی می‌کنند و احتمالاً منبع الهام طراح نیز بوده است.
• طراح آرامگاه کمال‌ الملک ، با بهره‌گیری خلّاقانه از قوس و با پیچشی که در ایده‌ی کلی آن ایجاد کرده، به نتیجه‌ای ظاهراً متفاوت با هندسه‌ای پیچیده دست یافته است. این طرح نوآورانه، با بکارگیری سازه‌ی پوسته‌ای بتنی اجرا شده است
• برخورد آنی قوس ها و پوشش آن ها در بالا اشکال هندسی مخروطی شکلی را بوجود آورده اند که ابتکاری است هندسی و با تزئینات کاشی معرق روی آن ها، معماری کاشان، یعنی محل نشـو و نمای کمال الملک، یادآوری می شود.
• در مقبره کمال‌ الملک، دو نوع قوس، دیده می‌شود: ۱) شش قوس نیم‌دایره‌ی نما که نسبت دهانه به ارتفاع آن‌ها ۱ به ۲/۱ است. ۲) چهار قوس متقاطع که بر روی قطرها دیده می‌شوند. همچنین در پایین قوس‌های اصلی نما، از روبرو، دو قوس کوتاه‌تر نیز وجود دارند که در واقع، تلاقی قوس‌های متقاطع هستند.
• حجم کلی آرامگاه کمال‌الملک از پوسته‌ای سه‌بُعدی در فضا حاصل آمده است که در یک حرکت نرم، دو نوع قوس یاد شده را به هم پیوند می‌دهند.
• این قوس‌ها و پوشش آن‌ها در بالا، اشکال هندسی مخروطی‌شکلی را بر آرامگاه کمال الملک به وجود آورده‌ اند که ابتکاری هندسی بوده و اوج خلاقیت معماری را در بهره‌گیری از عناصر معماری سنتی ایران، در ترکیبی جدید و موزون، نشان می‌دهد. در این بنا، همچون آرامگاه خیام، هندسه، نقشی شایان توجه دارد و پیوند عمیق این بنا را با نظام معماری ایرانی، برقرار کرده است.
• ارتفاع سنگ قبر در آرامگاه کمال‌ الملک ، ۴۰ سانتی‌متر اکه در بالا به شکل منشوری به ارتفاع ۲۰/۱متر درآمده است.
• سنگ روی مزار مقبره کمال‌ الملک از دو قسمت مرتفع و خوابیده ولی یکپارچه تراشیده شـده که روی قسمت مرتفع چهره کمال‌الملک بصورت نقش برجسته توسط آقای ابوالحسن صدیقی حجاری شده است.
• این بنا، تلفیقی است موزون از معماری سنتی و مدرن که به گونه‌ای نمادین، طاق تویزه و ایوان را در ذهن تداعی می‌نماید.
• مصالح به کار رفته در بنای آرامگاه کمال‌ الملک ، بتون، سنگ، کاشی و … می‌باشد
• تزیینات استفاده شده برای آرامگاه کمال الملک، کاشی معرق است که نقوش آن‌ها بسیار هنرمندانه بر روی سطح‌های منحنی نما به‌کار گرفته شده‌اند و به سمت خط تقارن قوس‌ها این نقوش کوچک و کوچک‌تر می‌شوند.
• به گفته‌ی طراح؛ کاشی معرق، معماری کاشان یعنی زادگاه کمال الملک را یادآور می‌شود.
• نمای آرامگاه کمال‌ الملک و تزیینات و همچنین رنگ کاشی‌‍‌ها، هماهنگی فراوانی با آرامگاه عطار، که در کنار آن است، دارد، به گونه‌ای که شاید بازدیدکننده، در نگاه نخست، گمان کند که این بناها بخشی از هم هستند. طراح مقبره کمال الملک استاد هوشنگ سیحون است.
• این مقبره زیبا در محیطی با مساحت بیست و هشت متر مربع با استفاده از کاشی کاری های فیروزه ای طراحی و اجرا گردید.

سخن آخر درباره مقبره کمال الملک

در آرامگاه کمال الملک بیشتر به قوس و رنگ توجه شده و این کار باعث  نزدیکی بیشتر این بنا با آثار معماری اسلامی ما مانند معماری مساجد و مدارس ایرانی شده است. همان قوس که در مساجد بود در این بنا به فرمی نوین تبدیل شده وتکامل حجم خود پیام معماری نوین در غایت فرهنگ وسنت معماری بومی معاصر ایران را دارد.

در طراحی آرامگاه کمال الملک که از مفاخر هنر نقاشی ایران امروز است نظم در فرم آرامگاه و نوع نقاشی این استاد دیدیم، شاید بتوان گفت هوشنگ سیحون در عین نرم و حرکهت در نقاشی توانسته این دو معقوله را وارد طرح بنای آرامگاه کند. پیام سکون و آرامش در مقبره کمال الملک به هنر نقاشی او و تبعیدش به نیشابور ارتباطی باشد، که شاید حرکت قلم و بینش خود سیحون هنگام طراحی طبق مطالعات وپژوهش هایش در زندگی نامه وآثار این نقاش، بی تاثیر نبوده است.

کمال الملک زاده شهر کاشان در استان اصفهان می باشد، شیوه معماری این مقبره دقیقا کاشانی است که الهام گرفته از محل تولد این نقاش می باشد، همچنین این مقبره در یک محیط سرسبز و زیبا بنا شده که با ورود به آن خنکای هوای خوش را لمس خواهید کرد.

منابع:

Tomb of Kamal ol molk is a building in the city of Nishapur

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی