Imam Khomeini Square (Tehran)

میدان توپخانه تهران (میدان امام خمینی)(سپه)

میدان توپخانه یا میدان امام خمینی تهران از گذشته های دور مرکز حمـل ونقل و ترافیک شهر تهران و هم چنین محل تجمعات اعتراضی و اعدام برخی از محکومان معروف بوده است. ایـن میـدان در حال حاضـر نوعی مرکزیت اداری و تجاری دارد. میدان توپخانه تا اوایل سلطنت مظفرالدین شاه موقعیـت نظـامی خود را حفظ کرد، ولی از نیمه های سلطنت مظفرالدین شاه وضعیت توپخانه دگرگون شد و در موقع مشروطه دیگر توپی در آنجا نمانده بود.

تاریخچه میدان امام خمینی (توپخانه تهران)

میدان توپخانه تهران از میادین تاریخی ایران است که در دوره ی ناصرالدین شاه در سال ۱۲۴۳ هجری شمسی ساخته شد و در دوران مختلف دچار تغییرات زیادی شد.

ویژگی ها و فضاهای مرتبط با میدان توپخانه

• میدان امام خمینی (تهران) به شکل مستطیل و به طول ۲۲۰ متر و عرض ۱۱۰ متر در دو طبقه در شمال ارک ساخته شـد.
• طبقه همکف میدان توپخانه فضایی برای نگهداری توپ ها و مهمات و طبقه فوقانی بـرای اقامت توپچیان در نظر گرفته شده بود.
• میدان توپخانه به خیابـان هـای ناصر خسرو (ناصـريه)، باب همايون (الماسیه)، لاله زار، فردوسی(علاءالدوله یا سفرا یا امین السلطان )، امیر کبیر(چراغ گاز یا چراغ) و امام خمینی (مریض خانه یا سپه) متصل بوده است.
• ورودی این خیابان به میدان، از طریق سردرها و دروازه ها امکان پذیر بوده که جمعاً شش دروازه با نام خیابانها، بر بدنه میدان دور تادور ساخته شده بود.
• میدان امام خمینی تهران در دوره قاجار، در مرکز شهر و در مفصـل ارتباطی بخـش قدیمی و توسعه ی جدید و در جوار ارک حکومتی واقع شده است.
• در همین دوره بعضی از ادارات و مؤسسات دولتی مدرن، مانند اداره پست، در بدنه ی شمالی، تلگراف خانه( ۱۳۰5 هـ ق )، در بدنـه جنوبی، دروازه باب همایون، در ضلع غربی سردر قورخانه و اداره نظمیه و در بدنـه شـرقی، بانک انگلیس ( بانک شاهی) در درون حصـار مـيـدان امام خمینی (توپخانـه) احـداث شدند.
• در میانه ی میدان توپ خانه حـوض آب، ستون و درخـت قـرار داشته است.
• این میدان، محل عبور و مرور انسانها و چهارپایان در بین دو بخش قدیم و جدید شهر و مبدأ و مقصـد خطـوط وسایل نقلیه آن زمـان (کالسکه ، درشکه ، ماشین دودی) بوده و امنیت عابر پیاده را تأمین می کرده است.

تغییرات میدان امام خمینی تهران (میدان سپه) (میدان توپخانه) در ادوار مختلف تاریخی

تغییرات میدان در دوره اول (قاجار)

• با توجه به نقشه های قدیمی تهران با عنوان های دار الخلافه تهران و دارالخلافه ناصری تا امروز، موضع خیابان های منتهی به میدان توپخانه تغییر مهمی نکرده است.
• شکل میدان امام خمینی مستطیل شکل به نسبت ۱ به ۲، طول آن حدود دویست متر و عرض آن یکصد و ده متـر بـود.
• در این دوره، پس از تثبیت شکل اصلی میدان، تغییرات جزئی و موضعی در شکل و کالبـد و عملکرد ابنيـه ی گرداگرد میـدان رخ می دهـد، لیکن کلیت فضایی میدان تغییری نمی کند و شکسته نمی شود و در فاصـله زمانی سـال هـای ۱۲۶۰-۱۳۰۰ به طول انجامید.
• تغییرات ساختار کالبدی میدان امام خمینی تهران، از اواخر دوره قاجـار و پس از روی کار آمدن حکومت رضا شاه آغاز شد.
• توسعه میدانهای شهری از سنت به مدرنیسم با تمرکز ویژه بر میدان توپخانه صورت گرفت که با ورود مدرنیسم، در زمان قاجار، عناصر سـنتی میـدان دستخوش تغییر شد و با ساختن میدان توپخانه و عناصر جدید، نخستی میـدان مـدرن تهران ساخته شـد.

تغییرات میدان سپه در دوره دوم (پهلوی اول)

• این دوره مصادف است با تغییر حکومت قاجار و روی کار آمدن حکومت رضاخان و تغییر الگوی گذشته و پیدایش روابط جدید و شروع مدرنیزاسیون و در نتیجه، وقـوع تغییر و تحولات جدی در چهره شهر تهران، که در نهایت به شکسته شدن قالب قبلی میدان منجر شد.
• شکل جدید میدان در فاصله سالهای ۱۳۰۰ تا ۱۳۲۰ تکمیل و تثبیت شد و این وضعیت کم و بیش تا حدود ۱۳۴۰ باقی ماند.
• بعـد از روی کار آمدن حکومت پهلوی، پهلوی اول با پیروی از تمـدن غـرب، هم چنین برای اثبات قدرت و شکوه حکومت جدید و نمایش برتری آن نسبت به قاجار، دستور تخریب بسیاری از بناهای با ارزش را که نشأت گرفته از فرهنگ نسبتاً سنتی بود، صادر کرد. از آن جمله می توان دروازه های با شکوه مدخل خیابانها و بانک شاهی و نیز بدنه های شمالی و جنوبی را نام برد.
• طی این دوره ماهیت میدان توپخانه تهران به کلی دگرگون شد. ساختمان شهرداری، در بدنه ی شمالی میدان تخریب شد و ساختمانهای متعدد ریز و درشت تجاری پشت شهرداری در معرض دیـد قـرار گرفت.
• در بدنه ی جنوبی میدان، ساختمان بی سیم تخریب و جای آن ساختمان ۱۴ طبقه مربوط به وزارت پست و تلگراف و تلفن ساخته شـد.
• ساختمان شهربانی، در بدنـه غربی، تبدیل به اداره راهنمایی و رانندگی شد و در ضـلع شـمال غربی، یکی از عمارتهای پیشین توسط علی اصـغر صـنعتی، بـه مـوزه تبدیل گشت و در کنار آن ساختمان بانک سپه تا ابتدای ضلع میدان گسترش یافت.در حالی که در گذشته، در ایـن ضلع داروخانه سپه مستقر بود.
• بدنه شرقی تغییری نیافت و بانک شـاهی به بانک بازرگانی تغییر نام داد.
• با تخریب ساختمان شهرداری، کناره های میدان وسعت یافت و خیابان اکباتان در ضلع شمال شرقی به ورودی های میدان امام خمینی تهران اضافه شد. پایانه اتوبوس نیز در بدنه شمالی میدان قرار داشت.

تغییرات میدان سپه در دوره سوم (پهلوی دوم)

• این دوره با روی کار آمدن پهلوی دوم ( ۱۳۵۷-۱۳۲۰ ) آغاز شد. در این زمان سبک جدیدی موسوم به معماری و شهرسازی مدرن که تحولی نو در جهـان داشـت تـازه در ایران در حال تولد و رشد بود. هم اکنون نیز اثرات این سبک در معماری ایرانی دیده می شود.
• موج تازه، باعث تخریب اکثر بناهای گذشته میدان شد و جایگزین آن بناهایی با سبک جدید شد، از آن جمله تخریب ساختمانهای پست و بلدیه (شهرداری) و احداث بنای مخابرات فعلی در بدنه ی جنوبی و نیز بناهایی فاقد ارزش معماری، در بدنـه شـمالی را می توان نام برد.
• قابل ذکر است که پس از تخریب ساختمان شهرداری، بنایی جای آن احداث نشده است، لذا زمین آن باعث افزایش سطح مساحت میدان امام خمینی تهران شـد.

ویژه: خرید کاشی سنتی آرچی لرن

تغییرات میدان توپخانه (میدان سپه) (میدان امام خمینی)در دوره چهارم (معاصر)

• این دوره مصادف با زمانی است که شکل شهر و روابـط شهری گذشـته بـه کلی دگرگون و به تبع آن، کالبد میدان نیز از ارزش ها و عملکردها و قالب هـای قبلـی كـاملاً دور می شود و الگو و سبک معماری بین المللی در معماری و شهرسازی مورد توجه و قرار می گیرد.
• توسعه ی سریع شهر تهران و ازدیاد جمعیت شهرنشین و شروع ساخت و سازهای جدید چهره معاصر شهر تهران را به وجود می آورد.
• وضعیت فعلی میدان امام خمینی تهران را باید حاصل این شرایط دانست. تغییرات ساختار کالبدی میدان در این دوره یعنی بعد از انقلاب اسلامی با تغییر نام از توپخانـه بـه امـام خمینی آغـاز شـد.
• ساختمان لیستر در دهه ۱۳۶۰ تخریب شد.
• اداره راهنمایی رانندگی نیز تخریب و ایستگاه مترو جایگزین آن شد.
• پارک آتش نشانی در کنار ایستگاه مترو ساخته شده است.
• ساختمان موزه آثار صنعتی در ضلع شمال غربی میدان امام خمینی با حالت رو به ویرانی همچنان پابرجاست.
• بانک بازرگانی به تجـارت تغییر نام یافته است.
• پایانه اتوبوس رانی به خیابان باب همایون انتقال یافت و پایانه تاکسی جایگزین آن شد که تا امروز فعال است.
• در وضعیت فعلی، با گسترش شهر تهران، از مرکزیت جغرافیایی این میدان کاسته شده است ولی این مرکزیت در ایستگاه مترو وجود دارد، به این معنی که ایستگاه امام خمینی به عنوان یکی از مهم ترین مراکز تلاقی و تعویض خطوط مترو در آمده و افراد زیادی در این ایستگاه پیاده و یا تغییر مسیر می دهنـد.

سخن آخر درباره میدان توپخانه

میدانهای شهر با گذر از سـنت بـه مدنيتـه دچـار تغییر و تحولات زیادی شدند و براساس ضرورت مکانی و زمانی که در آن واقـع شـده انـد، نقش ها و عملکردهای مختلف و متفاوتی به خود گرفته اند.

میدان امام خمینی تهران (میدان توپخانه) هم از این قائده مستثنی نیست. عوامل تاریخی، جریانهای سیاسی، اجتماعی، و مذهبی در طول زمان باعث شد که ساختار فضایی میدان توپخانه تغییـر کنـد و میـدان در زمان های مختلف نقش، عملکرد و شکل متفاوتی به خود بگیرد.

میـدان توپخانه با از دست دادن مرکزیت خود و با ورود وسایل نقلیه که منجر به کـم شـدن امکان تعاملات اجتماعی، فکری، آسایش و آرامش شـد و نیز از دست دادن معماری اولیه خود از میدان به فلکه تبدیل شد و نقش و عملکـرد جـديـدی بـه خـود گرفت و نقشی که در ابتدای شکل گیری داشت از بین رفت.

منابع:

Wikipedia: Toopkhaneh

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی