کاشی کاری معقلی در معماری (کاشی معقلی چیست و کجا کاربرد دارد)

کاشی معقلی چیست

هنر کاشی کاری معقلی را می توان مکمل کارها و تزئیناتی دانست که در انواع نما سازی ها و پوشش های خارجی و داخلی به کار گرفته می شود. از قرن چهارم و پنجم هجری برای زیبا سازی و نما سازی ساختمان ها، از روش تزئینات آجری دور درج چینی بناها استفاده می شده است.

تاریخچه کاشی معقلی

استفاده از هنر معقلی سازی که اساسا برای تزئینات نما چه در قسمت های خارجی و چه در بخش های داخلی بناها به کار می رود، پس از پیدایش هنرهای معرق و کاشی هفت رنگ در زمان تیموریان عمومیت یافته است. قدیمی ترین انواع معقلی تا چندی قبل در بنای مسجد جامع گوهرشاد مشهد که از جمله آثار دوره معماری ایرانی اسلامی است، وجود داشته و جدیدا بازسازی شده است.

به طور کلی بناهای اولیه که بعد از اسلام، یعنی تا قرن سوم و چهارم ساخته می شد فاقد نماسازی بود. ولی بعد از این زمان ترئينات آجری و نماسازی تمام زمینه برای بناها به سرعت مورد توجه  قرار گرفت. در این دوران قرن چهارم و پنجم بود که تمام بازی های آجرها در انواع حصیری، جناقی و خفته و راسته به وجود آمد.

قدیمی ترین نمونه آن را می توان در بنای خرقان قزوین، ساخته شده در قرن پنجم هجری، و یا بناهای دیگری نظیر آن دید. از این پس شکل دادن به نماهای خارجی و پوشش های داخلی مورد توجه بوده است. به کارگیری این روش را می توان در بدنه سازی و پوشش گنبد و مناره های آجری نظر میل خسروگرد سبزوار، میل سلجوقی در دامغان و میل چهل دخترانه در اصفهان و منار قبر و زاباد در علی آباد کاشمر، دید.

که با انواع نماسازی های آجر در اشکال و گونه های متفاوت خطوط کوفی و نقوش هندسی در گره، همراه با حرکات موزون گل و برگ ها، مجموعه تصاویر هماهنگ و حیرت انگیری به وجود آورده است.

برای مشاهده انواع کاشی سنتی آرچی لرن کلیک کنید.

مراحل ساخت کاشی معقلی

1_ طراحی

تصویر کردن طرح بر روی کاغذ با رعایت مدولار بودن قطعات براساس ابعاد قطعات برش بروی کاغذهای شطرنجی و یا ایزومتریک اولین مرحله ساخت کاشی معقلی می باشد.

2_ تفکیک رنگ و برش

در مرحله دوم نوبت به برش کاشی ها برطبق ابعا به دست امده می رسد و برای انجام این کار از روش های مختلف از قبیل تراش با تیشه ویا برش توسط واتر جت و یا سنگ فرز انجام می گیرد.-.

3_ تخمیل

در این مرحله طرح با استفاده از روش گرته بر روی سطح که در واقع قالب معکوس سطح کار است منتقل می شود و باید به این نکته توجه داشت که قطعات برش خورده به تفکیک رنگ که اصطلاحا به ان ها صابونک گفته می شود درجای خود قرار می گیرند و بعد از ان تنظیمات نهایی در مورد چیدمان کاشی ها و تنظیم درزها صورت می گیرد.

کاشی معقلی و کاشی هفت رنگ

بطور خلاصه پیدایش کاشی کاری معقلی را می توان بعد از به وجود آمدن هنر کاشی هفت رنگ و کاربرد آن در پوشش های داخلی، و لزوم نماسازی های خارجی دانست. زیرا مخارج و زمان، تهیه و نصب کاشی هفت رنگ به مراتب بیش از کاشی کاری معقلی است. علاوه بر آن کارهای معقلی از کاشی هفت رنگ مقاوم تر است. دلیل آن نیز ابعاد کوچک کاشی است.

این ابعاد که بیشتر به صورت مربع ساخته شده باعث کاهش آثار ناشی از تغییرات جوی درکاشی می شود و پدیده هایی چون انبساط و انقباض کاشی ناشی از این آثار را خنثی یا کم اثر می کند. از هنر معقلی سازی در بناهای معماری سنتی ، مخصوصا معماری اسلامی مساجد نهایت استفاده شده است . بطوری که بتدریج در اغلب بناها به جای به کارگیری مصرف و یا کاشی هفت رنگ در تمام سطوح خارجی و غرفه ها و ایوان های بنا ، از وجود انواع معقلی سازی ها استفاده شده است.

از آن جمله بنای سنتی و تاریخی خواجه ربیع در مشهد، ساقه و گنبد امام زاده محمد محروق در نیشابور، مقبره شیخ صفی الدین اردبیل، گنبد سید محمد در شیراز، امامزاده عبدالله در همدان کنید. مسجد جامع گوهرشاد و هم چنین نماسازی های بقعه و گنبد و طاق نما سازی های امام زاده حسین در قزوین و بناهای بسیار دیگری را می توان نام برد.

نمونه کاشی کاری معقلی و پیدایش مراحل اولیه آنها را می توان در انواع پوشش طاق های ضربی در نواحی داخلی بنا و نماسازی های خارجی، در طاق نما ها برخی بناها جستجو کرد.

مزایای استفاده از کاشی معقلی در نماسازی بنا :

-در بحث تهيه کاشی معرق و کاشی هفت رنگ باید بگوییم که تهیه این نوع کاشی ها هزینه زیادی در بر دارد. در صورتی که هزینه انجام کارهای معقلی در مقایسه با آن بسیار کم است. با توجه به تهیه نمونه معرق کاشی و کاشی هفت رنگ که مستلزم وقت زیاد است، تهیه کاشي معقلی به وقت کمتری احتیاج دارید.

ضمنا گفتیم که ابعاد کاشی معقلی بسیار کوچک است و از قرار گرفتن آجر و کاشی در کنار هم و در قطعات جدول بندی کار معقلی شکل می گیرد. استفاده از این روش ، عمل لعاب پریدن و خرد شدن را در کاشی که در اثر “انقباض و انبساط”  ناشی از پذیرش سرما و گرما به وجود می آید و کاهش می دهد. این عوامل باعث دوام و مقاومت بیشتر معقلی نسبت به کاشی هفت رنگ می شود.

 ترکیب در کاشی کاری معقلی

شكل كاشی کاری معقلی براساس خانه بندی و جدول کشی و بطور کلی از حالت های شطرنج به وجود می آید. اصول شطرنج بندی در زمینه های معقلی به صورت مربع و با لوز مربع است. خطوط مستقیم در معقلی به صورت محورهای عمودی و افقی کاربرد فراوان دارد، اما حرکات دیگری مانند خطوط مورب  که اکثرا تحت زوایای 45 درجه هستند، نیز وجود دارد که حالت های معقلی را به وجود می آورد.

در معقلی سازی محور حرکات به ندرت تحت زوایای ۳۰ و 6۰ درجه بوده، اما وجود این محورها تحت این دو زوایه در پاره ای آثار مرتبط با این هنر نیز دیده شده است، مانند معقلی لوز بندی به کار رفته در چهار نبش اسکلت ساعت در حين اتابکی در بارگاه حضرت معصومه ( س)

ساختار طرح معقلی

خط بنایی معقلی قابلییت هندسی بالایی دارد، چون همیشه روی یک پایه کار می کند. از ویژگی های جذاب آن رعایت همیشگی تناسبات و قانونمند بودن آن است که باعث می شود فاصله حروف، اندازه خط، چگونگی خوانایی معقلی منحصر به فرد باشد و در خلق آثار هنری نقش به سزائی داشته باشد. خطوط عمودی و افقی و تکرار موازی آنها در زاویه 90 درجه ساختاری زیبا و در عین حال مستحکم ایجاد می کند. گاهی خطوط کاشی معقلی را رمزآلود می نویسند اما همین حرکت ساده در زاویه 9۰ درجه سبب خوانا بودن آن می شوند.

در معقلی فضاهای تیره و روشن با هم در ارتباطند و هم ارزش محسوب می شوند. کاشی معقلی نوعی خفته راسته است که معمولا با آن نام مقدس ” الله اکبر” نوشته می شود. در معقلی بیشتر از رنگ کاشی فیروزه ای سنتی، زرد و لاجوردی استفاده می شود. برای ایجاد تناسب بیشتر بین زمینه و خط بنایی از کاشی های هم اندازه استفاده می شود. از ویژگی های دیگر معقلی استفاده زیاد از نام الله است و از گذاشتن نقطه پرهیز می کنند

نتیجه گیری

تکنیک معقلی در کاشی کاری ایران در دوره سلجوقیان به اوج خود رسید. این نوع از کاشی کاری در واقع از کنار هم چیدن قطعات تراش خورده کاشی های رنگی که عمدتا به اشکال مربع و مثلث و لوزی هستند طرح های هندسی و خطوط بنایی خلق می شود. طرح های معقلی یا در کارخانه کاشی سنتی به صورت تخمیلی انجام می شود و یا ئر محل پروژه به صورت دستچین. در معماری سنتی ایران کاربرد نقوش معقلی با استفاده از مصالحی مانند: کاشی و آجر (جداگانه و درهم) ساخته می شود و در تزئینات سطوح داخلی و خارجی مساجد و ایوان ها و پیکر گلدسته ها به کار گرفته می شود.

منابع:

کاشی کاری معقلی در معماری ایران | کاشی معقلی چیست

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی
• راهنمای جامع طراحی مسجد