باغ نارنجستان قوام (قوام السلطنه شیراز)

نارنجستان قوام یا قوام السلطنه شیراز، از بناهای تاریخی دوران قاجار در محله قدیمی شیراز است.

این باغ به دلیل درختان نارنج فراوانی که دارد به « نارنجستان قوام » معروف است و یکی از زیباترین باغ های ایران است.

تاریخچه باغ نارنجستان قوام (قوام السلطنه شیراز)

علی محمدخان قوام الملک دوم، ساخت خانه قوام الملک را در شیراز شروع کرد و فرزندش محمد رضا خان قوام الملک، قوام الملک سوم ساخت این بنا را به پایان رساند.

باغ نارنجستان قوام (قوام السلطنه شیراز) حدودا در سال 1257 خورشیدی و در دوارن سلطنت ناصرالدین شاه قاجار ساخته شده است
از باغ قوام و عمارت آن برای برگزاری جشن‌ها و پذیرایی از مهمانان استفاده می‌شد و خانه زینت الملک که اکنون در غرب مجموعه قرار دارد، محل سکونت خانواده قوام بود به همین دلیل در آن زمان به باغ و عمارت، بیرونی و به خانه زینت‌الملک،اندرونی می‌گفتند.

بیرونی و اندرونی باغ نارنجستان قوام از طریق یک تونل زیرزمینی به هم مربوط می شدند و محور بیرونی و اندرونی بر یكدیگر عمود بودند.
بعد از مرگ قوام الملک سوم و چهارم، خانه قوام به ابراهیم خان قوام‌الملک پنجم رسید. این باغ ارزشمند از ابراهیم قوام به نوه‌اش شهرام رسید که او این باغ را به موسسه آسیایی دانشگاه پهلوی (دانشگاه شیراز کنونی) بخشید.

معماری باغ نارنجستان قوام (قوام السلطنه شیراز)

• بنای ارزشمند نارنجستان قوام که مساحتی حدود 3500 متر مربع دارد از دو بخش اندرونی و بیرونی تشکیل شده است.
• درب ورودی باغ قوام در قسمت جنوبی و بر خیابان اصلی واقع شده است.
• جنس این در از چوب ساج است که با منبت کاری زیبایی تزیین شده است. بالای در، کتیبه ای حاوی آیاتی از قرآن نصب شده است. جنس این کتیبه از سنگ مرمر سرخ فام است.
• همچنین، دو طرف کتیبه اشعاری از “آسوره” شاعر معروف شیرازی حک شده است. این اشعار درباره سازنده باغ و تاریخ احداث آن سروده شده اند.
• باغ نارنجستان قوام (قوام السلطنه شیراز) دارای سردر با آجرکاری بسیار زیباست. بالای سردر تاریخ ۱۳۰۵ ه.ق حک شده است که مربوط به دوره پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار می باشد.
• روی ازاره سنگی دو طرف سردر، نقش دو سرباز تفنگ به دست مشاهده می شود
• بعد از عبور از سردر باغ به هشتی می رسیم. هشتی باغ با آجرکاری، طرح کاشی ایرانی و مقرنس کاری های گچی تزیین شده است. بعد از عبور از هشتی به واسطه دو راهرو به محوطه باغ می رسیم
• مساحت ۹۴۰ متر مربع از کل باغ را عمارت ها تشکیل می دهند. این عمارت ها در سه جهت شمالی، جنوبی و شرقی باغ واقع شده اند.
• در سه ضلع شمالی، شرقی و جنوبی باغ نارنجستان قوام ساختمان هایی ساخته شده است. ساختمان شمالی که عمارت اصلی نارنجستان و محل پذیرایی از میهمانان حکومتی بوده، و از نظر گچبری، آیینه کاری، نقاشی، کاشیکاری، آجرکاری ومنبت کاریهای آن در نوع خود بی نظیر است.
• عمارت فوق دارای سه طبقه است که در پیشانی آن سه مجلس کاشی کاری دیده می شود. در مجلس وسط نقش دو شیر را نشان می دهد که صفحه ای در دست دارند و بر روی آن عبارت : « نصر من الله و فتح قریب » نوشته شده و دو فرشته آن را از بالا گرفته اند.
• 
• در دو هلالی سمت راست و چپ، نیز دو سردر به صورت قرینه وجود دارد که ، برگرفته از اساطیر کهن، را روی کاشی هفت رنگ را نشان می دهد.
• در این دو مجلس که در طرفین تصویر شده اند، پلنگی ترسیم شده است که آهویی را شکار کرده و در حال دریدن آن است
• ساختمان قسمت شمالی باغ قوام دارای دو طبقه و یک زیرزمین است. این ساختمان به عنوان عمارت اصلی استفاده می شد و قوام الملک در آن سکونت داشت
• شیوه ساخت عمارت باغ نارنجستان قوام (قوام السلطنه شیراز) با تقلید از معماری رایج زندیه انجام شده است‌. در این نوع معماری، از ایوان دو ستونی استفاده می شد
• زیباترین قسمت ساختمان مربوط به ایوان بزرگ جلوی آن است. این ایوان با دو ستون سنگی از جنس مرمر یکپارچه ساخته شده است.
• چندین پلکان برای ورود به ایوان تعبیه شده اند. ایوان بزرگ دارای سقفی زیبا و مسطح است. ارتفاع ایوان حدود ۲ متر است که با چند پله به دو بهار خواب می رسد.
• همچنین از بهار خواب به وسیله چند پله به طبقه بالا راه می یابیم که مقابل ایوان شاه نشین قرار دارد.
• طبقه بالای عمارت محل اقامت شاه و مهمانان ویژه او بود. این طبقه ۴ اتاق دارد که هریک از مهمانان در آنجا سکنی می گزیدند. تعداد ۲ اتاق در پشت این طبقه وجود دارند که دارای هشتی و ایوان هستند.
• اتاق های قسمت جلو پنجره های ارسی با شیشه های رنگی دارند.
• کلیه درهای عمارت باغ نارنجستان قوام با درخت گردو ساخته شده اند. بعضی از این درها با خاتم کاری و بعضی دیگر با منبت کاری به سبک هندی تزیین شده اند.
• سقف اتاق های پشتی از چوب ساخته شده است، در حالی که سرتاسر اتاق اصلی و سقف آن دارای آیینه کاری های چشم نوازی است
• در طراحی باغ از اصل تقارن استفاده شده است و ایوان یا تالار آینه باغ در وسط قرار گرفته‌اند واتاق‌ها به صورت موزون و هماهنگ در راست و چپ آن فضا قرار گرفته است
• ساختمان‌های دیگر باغ قوام که در اضلاع شرقی و جنوبی قرار گرفته اند شامل حمام گچینه، حسینیه قوام، مکتب‌خانه قوام (خانه عراقی‌ها)، اندرونی قوام (منزل زینت‌الملوک)، دیوان خانه قوام (نارنجستان) و حمام اختصاصی قوام هستند.
• قابل توجه است که اصطبل و زنجیرخانه و بازارچه‌ای که در زمان قاجار در این باغ وجود داشت به دلیل احداث خیابان لطفعلی خان زند از بین رفت
• خانه زینت الملک در ضلع جنوبی باغ نارنجستان قوام (قوام السلطنه شیراز) دو طبقه و دارای ۲۰ اتاق است. تاریخ ساخت این خانه مشخص نیست
• خانه عراقیها در قسمت شرقی باغ قرار دارد. درب ورودی این خانه به سمت شمال است. داخل این عمارت، بخاری دیواری از جنس سنگ مرمر وجود دارد
• همچنین اتاق های این عمارت دارای ازاره های سنگی از جنس مرمر هستند. این سنگ ها را از یزد و تبریز خریداری کرده و در عمارت به کار می بستند.

تزیینات باغ نارنجستان قوام (قوام السلطنه شیراز)

• با ورود به باغ نارنجستان قوام شیراز هفت هنر و صنعت محسورکننده ایرانی به چشم می‌خورد. گچ بری، نقاشی سنتی، آینه کاری، آجرکاری، حجاری، معرق کاری و منبت کاری در تزیین گوشه گوشه این باغ بکار رفته و روح را جلا می‌دهد.
• سقف‌ها و دیوارهایی که با ظرافت آینه‌کاری شده‌، تالارهایی که بر دیوارهایشان نقاشی‌هایی مجذوب‌کننده نقش بسته، درها و سقف‌هایی از جنس چوب گردو که روی آن‌ها معرق‌کاری صورت گرفته و ستون‌ها و سنگ‌هایی که بر آن‌ها حجاری‌های دقیقی شکل گرفته و … همه و همه نشان از هنر ناب ایرانی دارد که حس احترام را در بیننده برمی‌انگیزد.
• طرح بنای اصلی عمارت و ایوان دو ستونی آن اقتباسی از شیوه معماری ایرانی رایج در دوره زندیه است. ایوان بزرگ عمارت که با دو ستون سنگی یکپارچه و سقف مسطح تزیین شده‌است و کاشی‌کاری‌های هنرمندانه بالای عمارت اصلی، با شکوه‌ترین بخش باغ را تشکیل می‌دهند.
• در ساختمان‌های بخش جنوبی و شرقی باغ نیز منبت‌کاری، کاشی‌کاری و گچ‌بری‌های بی‌همتایی وجود دارد.
• سقف ایوان قسمت شرقی، تنها سقفی است که هنر مشترک آینه کاری روی چوب و نقاشی روی چوب را داراست؛ اما این بخش در زمان انقلاب دچار آتش‌سوزی شده و غیرقابل تعمیر است.
• مقرنس نوعی تزئین حجمی و تاقچه‌ بندی آذینی است که در زیر گنبدهای روی ایوان‌ها و درگاه‌های ورودی استفاده می‌شود.
• آینه‌کاری هنر ایجاد شکل های منظم و هندسی با آینه است که با قطعاتی در ابعاد مختلف ایجاد می‌شود. در شاه نشین و تالار آینه باغ قوام می‌توانید این هنر زیبا را مشاهده کنید
• نقاشی در جای جای عمارت قوام به چشم می‌خورد. در عمارت اصلی دو اتاق وجود دارد که نقاشی هایی بر تیرک هایی چوبی آن ترسیم شده است. نقاشی‌های سقف ایوان بزرگ و بیشتر اتاق ها غالبا” به وسیله لطفعلی خان صورتگر، نقاش مینیاتوریست آن دوره، انجام شده است.
• معرق کاری ایجاد طرح و نقش با استفاده از چیدمان تکه های ریز چوب است. در این روش تکه های ریز چوب های رنگارنگ طبیعی در کنار یکدیگر تبدیل به اشکالی زیبا و چشم نواز خواهند شد. در باغ نارنجستان قوام  (قوام السلطنه شیراز) روی درهای اتاق‌ها و ستون های چوب گردو، هنر معرق به وفور دیده می شود.
• حجّاری، هنر کندن نقش بر سنگ و صنعت بریدن آن برای کاربرد در معماری و نیز هنر و صنعت ساختن اشیای سنگی می باشد. در باغ حجاری‌ های زیادی با الهام از نقش‌های تخت جمشید در ازاره‌های دو ضلع شمالی و جنوبی وجود دارد. این نقش‌ها معمولا شمایل موجودات افسانه‌ای، سربازان قاجاری و یا درختان مینیاتوری هستند.
• هنر چیدن آجر در بناها به منظور عرضه نماهای تزئینی متناسب با شکل کلی بنا را آجر کاری می‌نامند. هنرمندان ایرانی در پیاده سازی طرح‌‌های آجرکاری سنتی در باغ قوام سنگ تمام گذاشته و انواع آجرکاری‌های خفته (افقی) و راسته (عمودی) را بکار بردند. همچنین گچ‌‌بری‌‌های زیبایی که به طرح‌‌های سنتی گیاهی مشهورند در بدنه دیوارهای دو بهار خواب در دو طرف ضلع شمالی دیده می‌شود.

قوام السلطنه شیراز که بود

دوران جوانی قوام السلطنه شیراز

قوام السلطنه شیرازی در 8 دیماه 1256 در تهران متولد شد. در مدرسه مروی تحصیلات مقدماتی را گذراند. در سن 17 سالگی پیش کار ناصر الدین شاه شد و 3 سال بعد منشی حاکم آذربایجان (دایی خودش) شد. در29 سالگی از همراهان ناصرالدین شاه در سومین سفر شاه قاجار به اروپا بود. در پایان این سفر بود که لقب قوام السلطنه شیرازی را به او دادند. بعدها او دبیر حضوری ناصرالدین شاه شد و فرمان مشروطیت به دست او نوشته شد. و رابطی بین مشروطه خواهان و ناصرالدین شاه بود. پس از مرگ شاه و در دوران زمامداری محمد علی شاه از سیاست کناره گیری کرد و راهی اروپا شد.

بازگشت قوام السلطنه شیراز به ایران

عاقبت قوام السلطنه شیراز در پی فتح تهران توسط مشروطه خواهان در سال 1288 به ایران بازگشت. سمت های مختلفی در کابینه دولت داشت قوام‌السلطنه مجموعا 9 بار در رأس وزارت خانه‌های عدلیه، مالیه و داخله قرار گرفت.

قوام السلطنه شیرازی و فرمانروایی خراسان

قوام‌السلطنه در 8 بهمن ۱۲۹۶ماه  به فرمانروایی خراسان دست یافت. در پی این حاکمیت به ثروت فراوانی رسید. پس از کودتای 1299 در تاریخ ۱۳ فروردین ۱۳۰۰ دستگیر و به تهران اعزام و به زندان عشرت آباد منتقل گردید و همه اموالش در خراسان مصادره شد.

با گذشت 55 روز حبس به دستور احمدشاه آزاد و ریاست وزرایی منصوب شد. در یک بررسی کلی به کارنامه قوام مشاهده می‌شود که قوام در ادوار مختلف ائتلاف‌های متغیری با گروه‌های مختلفی داشته‌. که باعث ایجاد دیدگاه‌های متضاد دربارهٔ وی شده‌است.

عاقبت قوام السلطنه شیراز

عاقبت قوام السلطنه شیراز در تاریخ ۲۸ تیرماه ۱۳۳۴ در سن ۷۷ سالگی به علت سکته مغزی چشم از جهان فرو بست.

سخن آخر

باغ نارنجستان قوام (قوام السلطنه شیراز) بخش بیرونی باغ بزرگ قوام و دارالحکومه خاندان قوام شیرازی در زمان قاجار محسوب مي شده است که توسط تونلی زیرزمینی به بخش اندرونی یعنی خانه زینت الملک راه می یافته است. این باغ به سبب کثرت درختان نارنجش به نارنجستان مشهور شده است.

باغ قوام در میان دو عمارت دیوانخانه و تالار پذیرایی احاطه شده است در انتهای محور اصلی که در امتداد مجموعه ورودی قرار دارد حوض بزرگ مستطیل شکلی در پیشگاه ساختمان گسترده شده که درخشش و زیبایی که حاصل بازی نور و رنگ می باشد را دو چندان جلوه می نماید.

آب از این حوض توسط جویی به محوطه نارجستان راه یافته و در محور میانی در مجموعه ای از حوض های دایره و بیضی شکل و جداول آبی که در پی هم قرار دارند به نحو موزونی به حرکت ادامه می دهد. شکل متفاوت این حوض ها کاملاً نشانگر باغ سازی در دوران قاجار می باشد

باغ نارنجستان قوام  (قوام السلطنه شیراز) که اوج هنر معماری ایرانی را نشان می‌دهد به دوران قاجار بازمی‌گردد. این باغ که متعلق به یکی از خاندان‌های بزرگ زمان قاجار به نام خاندان قوام الملک بوده است پس از انقلاب مورد مرمت قرار گرفت و هم اینک به عنوان موزه مورد بازدید قرار می گیرد. باغ قوام در سال ۱۳۵۴ با شماره ۱۰۷۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منابع:

Qavam House (Narenjestan e Ghavam), Shiraz, Iran

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی