Iranian tiling

کاشی کاری ایرانی

کاشی کاری ایرانی بهترین و عالی ترین شیوه ای است که معماران این سرزمین برای تزیین و آرایش ساختمان ها ابداع کردند. استفاده از هنر دست اساتید کاشی کار بـه حـدی در ابنیه مذهبی و شخصی ایران بعد از اسلام استفاده شـده اسـت که کمتر بنای رسمی را بدون هنر زیبای کاشیکاری و آجرهای زیبای کاشـی می توان مشاهده کرد. با خرید انواع کاشی سنتی آرچی لرن، جانی تازه به سازه های خشک و بی روح ببخشید و در باغی از هنر و معماری نفس بکشید.

تاریخچه هنر کاشی کاری در جهان

manufactured piece of hard-wearing material

اشکال اولیه کاشی های سرامیکی مربوط به دوران قبل از تاریخ است وقتی که استفاده از رس به عنوان یکی از مصالح ساختمانی در چندین تمدن اولیه توسعه یافت. کاشیکاری های مدرن اولیه بطور زمخت شکل داده شده بود و استقامت کاشی های امروزی را دارا نبودند. مصالح کاشی ها از کف رودخانه ها استخراج شده در بلوک های ساختمانی فرم داده شده و در آفتاب خشک میشدند.

کاشی های اولیه خام بوده اند ولی حتی در 6000 سال قبل مردم با استفاده از رنگ زدن و کنده کاری ظریف روی کاشی ها از آن ها برای تزیین استفاده میکردند. اینکه اولین کاشی کار چه کسی و در چه مملکتی و در چه تاریخی بوده است اطلاعی در دست نیست ولی اگر کاشی را یک نوع آجر فرض کنیم که دارای سطحی شیشه ای بوده و آب در آن نفوذ نمی کند در نتیجه می توانیم آجر جوش را یک نوع کاشی فرض کرده و در این صورت می توانیم زمان پیدایش کاشی را تقریباً همزمان با پیدایش آتش و آجر بدانیم.

بدین صورت که خاک های رس مجاور با اجاق انسان های اولیه تبدیل به آجر شده و آن قسمت از آجر که بیشتر در مجاورت آتش بود و حرارت بیشتری دید به مرحله ذوب شدن رسیده و تبدیل به آجرجوش گردید و در نتیجه اولین قطعات کاشی ( آجری که آب در آن نفوذ نمی کند ) در اختیار بشر قرار گرفت. نخستین کاشی کاری به مفهوم امروزی که به دست بشر انجام شد و باستان شناسان به آن دسترسی پیدا کرده اند مربوط به مصر است که قدمت آن را مربوط به 4700 سال قبل از میلاد  می دانند.

در ناحیه بین النهرین در نزدیکی شهر نینوا پایتخت امپراطوری آشور در ساحل شرقی رودخانه دجله در 7000 سال قبل از میلاد نیز کاشی سازی رواج داشته است. مصری های باستان، اولین کاشی کار هایی بودند که که کشف کردند کاشی های رسی پخته شده در کوره محکم تر و در برابر آب مقاومتر هستند . بسیاری از تمدن های باستان از کاشیکاری های مربعی کوچک رسی پخته شده برای تزیین در معماری استفاده می شده است .

تاریخچه هنر کاشی کاری ایرانی

هنر زیبای کاشی کاری سنتی از هنرهای اصیل و قدیمی ایران است که زیباترین و قدیمی ترین آن ها کاشی های فیروزه ای اصفهان است و کتیبه های تاریخی مناره های دوران سلجوقی با آن ها تزیین شده است. قرن هشتم هجری دورانی است که این هنر زیبای کاشیکاری برای تزئین بناها کاربرد فراوان پیدا کرد و تا اواخر قرن دوازدهم هجری ( انقراض صفویه ) ادامه داشت.

به تدریج استفاده از کاشی با نقوش گل و بوته و مخصوصاً نوع خشت و هفت رنگ که مخصوص مساجد بود، به منازل نیز راه یافت و استادان کاشیکار اصفهانی پا را از گل و بوته و اشکال هندسی فراتر نهاده و نقش انواع حیوانات و پرندگان را در کاخ ها و منازل متداول کردند. هنر کاشی کاری ایرانی همچنان مورد استفاده هنرمندان اصفهانی بود به طوری که در بیشتر بناها کاربرد داشت.

درحال حاضر کاشی کاری و کاشی سازی از هنرهای دستی اصفهان است و اساتید کاشی کار این هنر مانند مرحوم مصدق زاده و آقاحسین مصدق زاده و کارگاه های متعدد کاشی سازی به تولید این فرآورده هنری مشغول هستند. اصفهانی ها که یکی از هنرهای مشهود در آثار تاریخی به جا مانده از دوران های مختلف ، هنر کاشیکاری اسلامی به ویژه کاشی هفت رنگ – دانند و معتقد هستند رنگ های به کار رفته در هنر کاشی کاری ایرانی هر یک نشان از دوران خاصی از تاریخ است که با گذشت قرن ها، این کاشی ها تغییر رنگ نداده اند و رنگ آن ها همچنان ماندگار است.

رنگ هایی که در کاشی کاری ایرانی قدیم به کار برده شده به دلیل اینکه ترکیبی از سرب و قلع هستند از مقاومت زیادی برخوردارند به گونه ای که با گذشت قرن ها از عمر این رنگ ها ، همچنان زیبایی خاص خود را حفظ کرده اند، این درحالی است که در رنگ های جدید وارداتی، خیلی زود تغییر رنگ می دهد و دوام و پایداری رنگ های قدیم را ندارد.

با این اوصاف و معروفی این هنر، امروزه دانشمندان و ریاضی دانان بر این باورند که هنر کاشی کاری در معماری مسجد با ریاضیات مرتبط است و با هم پیوند خورده اند همان طوری که با موسیقی ارتباط نزدیک دارد. باتوجه به قدمت این هنر اصیل ایرانی که دنیا شیفته زیبایی آن است و به جهت ارتقای آن و اینکه از غفلت و بی توجهی بیدار شده و به کاشیکاری و هنر دست اساتید کاشی کار اهمیت داده شود گزیده ای را در سابقه و اصول این هنر بیان میکنیم.

کاشی کاری ایرانی قبل از اسلام

انسان از ابتدای یکجا نشینی به ساخت مصالح ساختمانی روی آورد. ساخت سفال در ایران بیش از 10 هزار سال قدمت دارد. از اولین آثار سفالی در ایران به دوره نوسنگی و گنج دره کرمانشاه می توان اشاره کرد، اما 7 هزار سال بعد و در دوران مادها نوآوری ای اتفاق افتاد که زمینه را برای کاشی کاری ایرانی قبل از اسلام فراهم کرد. مادها موفق به ساخت ظروف لعاب دار شدند.

پس از آن در زمان پادشاهی داریوش قریب به 2500 سال قبل در کاخ آپادانای شوش شاهد یکی از زیباترین آثار کاشی کاری ایرانی قبل از اسلام هستیم. دیوارهای داخلی کاخ با کاشی لعاب دار مزین به شیر بال دار، گارد جاویدان داریوش، و گل نیلوفر آبی است که متاسفانه 60 سال بعد در زمان اردشیر یکم کاخ دچار آنش سوزی شد. و بدتر از آن در زمان حمله اسکندر مقدونی مانند بسیاری از کاخ های باشکوه هخامنشی ویران شد. کاشی های باقی مانده این کاخ هم اکنون در موزه لوور فرانسه نگهداری می شود.

نماد نیلوفر آبی در کاشی کاری ایرانی قبل از اسلام

نیلوفر آبی در ایران باستان، نمادی از الهه آب ( آناهیتا ) است که ایرانیان معتقد بودند آناهیتا در میان گل های نیلوفر زاده شده است. در زبان پارسی پهلوی به آن نیلوپر می گویند به معنای پرهای نیلی رنگ هم می گویند. با حمله اعراب به ایران این اسم هم تحت تاثیر زبان عربی معرب شده و از نیلوپر به نیلوفر تغییر کرده است.

در داستان های اساطیری بر این باورند که دست و پای خداوند مانند گل نیلوفر آبی است و چشمان خداوند همانند گل برگ های آن و نگاه خداوند به نرمی و لطافت غنچه های نیلوفر از همین جهت نیلوفر آبی مقدس است و در کاشی کاری ایرانی قبل از اسلام شوش و سنگ نگاره های طاق بستان کرمانشاه دیده می شود. این گل هنوز هم نماد شهر زیبای کرمانشاه است و رنگ آبی هم رنگ نمادین این شهر است.

تاریخچه هنر کاشی کاری ایرانی پس از ورود اسلام

با گسترش دین اسلام در شرق، شیوه معماری در این مناطق خصوصاً در بخش تزئینات تغییر نمود. اسلامیون، آن دسته از آثار هنری که از آداب و رسوم اسلامی خارج بودند و حاوی نماد انسانی و حیوانی بودند را تخریب کردند. در نظر آنان هنر می بایست در خدمت علم و دانش باشد نه پرستش. در عهد اسلامی هنرهای تزئینی و صورتگری فقط از جهت صحنه های یادگاری و حماسی باقی ماندند.

• هنر کاشی کاری در عهد ایلخانی

ویرانی حاصل از تهاجم اقوام مغول در اواسط قرن هفتم هجری، مدت کوتاهی بر روند تولید کاشی تاثیر و در واقع هیچ نوع کاشی از حدود سال های 654 – 642 ه.ق بر جای نمانده است. پس از این سال ها، حکام ایلخانی اقدام به ایجاد بناهای یادبود کرده و به مرمت بناها پرداختند. اقداماتی این چنینی منجی صنعت کاشی کاری ایرانی بود. سفال که بعد ها عنوان لاجوردینه را به خود گرفت، در این دوره جانشین میناکاری شد.

در این تکنیک قطعات قالب ریزی شده، با رنگ های سفید، لاجورد و در موارد نادری فیروزه ای، لعاب داده می شدند و پس از اضـافه شدن رنگ های قرمز، سیاه یا قهوه ای بر روی لعاب، برای بار دوم در کوره قرار داده می شدند. در اوایل دوره ی ایلخانی، تکنیک زرین فام بر روی لعاب بدون هیچ رنگ افزوده ای به کار برده می شد.

در ربع پایانی قرن هفتم، رنگ های لاجوردی و فیروزه ای به میزان اندکی مورد استفاده قرار گرفتند. با پایان عهد ایلخانی در قرن هشتم عصر طلای کاشی پایان یافت و دوره کاشی های معرق موزائیکی، تک رنگ و نه چندان نفیس در رنگ های متفاوت جانشین قاب های عظیم زرین فام و کتیبه ها شدند. این تکنیک برای نخستین بار در آغاز قرن هفتم هجری در آناتولی اقتباس شده و یک قرن بعد در ایران و آسیای مرکزی پدیدار شد.

• هنر کاشی کاری در عهد تیموری

با توجه به وقت گیر بودن نصب کاشی معرق در این قسمت از هنر کاشیکاری، در اواخر قرن نهم هجری تکنیک ارزان تر و سریع تر با نام هفت رنگ، جایگزین آن شد. این تکنیک ، ترکیب رنگ های مختلف و متعددی را بر روی کاشی ممکن ساخته بود و کار اساتید کاشی کار را نیز آسان کرده بود.

• هنر کاشی کاری در عهد صفوی

مساجد و مدارس صفویه به طور کلی با پوششی از کاشی ها در درون و بیرون بنا تزئین شده اند، در حالی که کاربرد کاشی های معرق تداوم می یافت، شاه عباس که برای دیدن بناهای مذهبی کامل نشده اش بی تاب بوده استفاده ی بیشتر از تکنیک سریع کاشی هفت رنگ را در هنر کاشیکاری تقویت کرد.

در قرن دوازدهم هجری با روی کار آمدن زندیه عمارت سازی در اندازه هـای جـاه طلبانه به ویژه در شیراز پایتخت زندیان، از سرگرفته شد و به همین دلیل جنبش جدیدی در صنعت کاشیکاری  با نوعی رنگ جدید صورتی که در دوران حکمرانی قاجار نیز استفاده می شده است.

کاشی در هنرکاشی کاری و کاربرد آن

• کاشی کاری سنتی از لحاظ تاریخی پنجمین شیوه اساسی و بنیادی در تزئینات ساختمان ها می باشد.
• استفاده از شیوه کاشیکاری در معماری اسلامی بسیار رایج است و طرح های جالب، جلو رشد و کشف تزئینات خشتی و گچی را گرفت و همه علاقمند تزئینات با کاشی شدند.
• استفاده از هنر اساتید کاشی کار به نحوی بود که اولین بار در قرن 13 و در قونیه بـه کـار رفته است.
• کاشی کاری ایرانی بصورت هنر تزئینی در کشورهای اسلامی به اوج شکوفایی خود رسید و یکی از ویژگی های برجسته معماری اسلامی به شمار میرود. کاشی های که برای تزئین عمارات به کار می رود عموما سه نوع بوده که ذیلا توضیح می گردد.

انواع کاشی سنتی در هنر کاشی کاری ایرانی

در کارخانه کاشی سنتی معمولا دسته بندی نه بر اساس مدل یا نوع طرح کاشی، بلکه با توجه به شیوه و مراحلی که به خلق آن می انجامد به شرح ذیل است:

کاشی کاری معرق

با تلفیق تکه های کوچک گوناگون ساخته می شود که به اساس طرح اصل یکایک تراشیده میشود و در جای معین آن نصب می گردد.

کاشی کاری معقلی

دارای طرح های هندسی است و از تلفیق اشکال هندسی ساخته می شود.

 کاشی کاری ترکیبی

هر نوع کاشی سنتی در کنار نوع دیگر، در یک قطعه به لحاظ فرم مثل گنبد.

کاشی کاری خشتی ( هفت رنگ)

از تلفیق خشت های ظریف لعاب دار که هر یک از آن ها بخشی از طرح کلی را در بر دارد ساخته می شود و از قرن پنج قمری با گسترش و پیشرفت سایر شاخه های هنر اسلامی کاشی کاری ایرانی نیز ترقی بیشتر کسب نمود.

کاشی کاری مشبک

مشبک از انواع کاشی کاری ایرانی است که به واسطه اقلیم خاص ایران و داشتن آفتاب شدید تابستان از دیر باز مورد استفاده قرار می گرفته است. هم زیبایی داشته هم نور را تعدیل می کرده است و از طرفی تهویه طبیعی انجام می شده است.

کاشی کاری نره ای یا صابونکی

یکی از مراحل معقلی است که قطعات برش خورده به تفکیک رنگ درجای خود قرار می گیرند و بعد از ان تنظیمات نهایی در مورد چیدمان کاشی ها و تنظیم درزها صورت می گیرد.

 کاشی کاری گره

سبکی از کاشی کاری سنتی که در آن خطوط به یکدیگر متصل می‌شوند و شبکه ای پیوسته را در کل کاشی کاری تشکیل می‌دهند که لبه‌ها با هم ترکیب می‌شوند.

بهترین کاشی کار ایران

استاد حسین خاک نگار مقدم معروف به استاد حسین کاشی پز متولد 1263 در قم از بهارین کاشی کاران ایران است. از همان سنین کودکی به واسطه شغل پدر در کاخ گلستان مشغول به کار بود پدر ایشان استاد جواد مقدم نقاشی گچ بری های کاخ گلستان را انجام می داد. پس از فوت پدر شاگردی استاد محمد حسین اصفهانی را کرد و در نهایت کارگاه کاشی سازی خود را راه اندازی کرد.

به جرات می توان گفت پس از دوران سلجوقی و صفوی استاد حسین کاشی پز صنعت کاشی سازی دوباره به اوج رساند. از بناهای معروفی که ایشان کار کردند می توان به سردر باغ ملی، سردر کاخ مرمر، سر در بانک شاهی، رواق شاه عبدالعظیم و… اشاره کرد.

مراحل پخت کاشی

ابتدا مواد اولیه را مخلوط می کنند و بعد از آن مواد را در آسیابهای مخصوص خرد و با آب مخلوط می کنند و بعد از آن دوغاب مواد اولیه را در داخل سیلو پاشیده حرارت می دهیم و بعد از آن پودر خشک شده با 6 تا 8 درصد رطوبت بدست می آید و بعد از آن با پرس پودر نرم در قالب به بیسکوییت خام کاشی تبدیل می شود و بعد از آن بیسکوییت خام خشک شده ( کاشی خام ) را وارد و بعد از آن کاشی خام در دمای 1100 درجه می پزد و بعد از آن روی آن لعاب می دهند و برای پخت نهایی وارد کوره می شود.

فرآیند آماده سازی مواد توسط بالمیل ها انجام گرفته و استفاده از پرس های مجهز به سیستم سینکرو، استحکام و یکنواختی بدنه کاشی را تضمین می کند. تولید کننده کاشی سنتی در فرصت مناسب با تثبیت استحکام بیسکوئیت ها از بروز ترک های مویی بین پروسه تولید جلوگیری می کند.

خطوط لعاب با به کارگیری کلیه تجهیزات منصوبه اعم از پمپ ها ، کابین ها و ماشین های چاپ بسیار پیشرفته روتوکالر ، امکان اجرای طرح هایی متنوع و جذاب را فراهم می سازند.

کوره های طویل و مدرن رولری با قابلیت ایجاد انواع منحنی پخت ضمن ارتقاء کیفیت سطح و خصوصیات فیزیکی محصول ، مانع از بروز کلیه عیوب رایج حین پخت می گردد . خطوط درجه گذاری و بسته بندی با استفاده از مجرب ترین افراد و برترین سیستم های سورتینگ ضریب اطمینان در فرایند درجه گذاری را به حد مطلوب رسانده و بسته بندی با شیوه پیشرفته روباتیک انجام می گیرد تا سرعت و دقت مورد نیاز به حد کمال خود برسد.

عوامل موثر بر قیمت کاشی کاری

مواردی مانند مساحت کار، نوع و جنس کاشی، سختی کار کاشی کاری و نصب کاشی از مهم‌ترین عوامل تاثیرگذاری در قیمت کاشی کاری است.

·       عمودی یا افقی بودن محل نصب

·       متراژ محل نصب

·       دستمزد کاشیکار و نصاب ماهر

·       جنس و ابعاد کاشی

·       تعمیرات و زیرسازی مکان کاشی کاری

·       روش کاشیکاری

سخن آخر درباره کاشی کاری ایرانی

کاشی این شی خاکی و ارزشمند در کشورهای اسلامی تاریخچه بسیار دیرینه ای دارد به خصوص در کشور ما ایران، که بیشترین کاربرد آن را در اماکن مذهبی دیده می شود، هنر کاشی کاری سنتی که از قدیم مورد توجه قرار گرفته هنر ارزشمندی است که زیبایی خیره کننده ای و در پس آن آرامش خاصی را در نگاه بیننده ایجاد می کند.

این تاثیر برگرفته از خلاقیت و ابتکار استاد کاشی کار یعنی خالق این هنر است. که با ترکیب رنگ های زیبا ارزش بیشتری را به آن می دهد و باعث ذوق و تحسین دیگران می شود که بعد گذشت سالیان دراز همان تاثیر را باز هم در خود حفظ کند. کاشی کاری ایرانی در طول تاریخ تغییرات زیادی را در خود ایجاد کرده، که این تغییرات متناسب با نحوه استفاده، ساخت و کاربرد کاشی در همان زمان بوده و توانسته مزایای خود را بهتر و بهتر جلوه گر کند.

بر همین اساس با گذشت زمان و با پیشرفت تکنولوژی باز هم استفاده هنر کاشی کاری  ایرانی را به وفور می توان در ساخت و سازها دید، هنر کاشیکاری  که قبلا در اماکن مذهبی بیشتر مورد استفاده قرار می گرفت امروزه کاربرد خود را به منازل و محیط های اجتماعی وارد کرده که مزایای فراوانی نسبت به گذشته دارد.

کاشی کاری در میان انبوه مصالح و هنرهای متنوع معماری مثل: گل، گچ، خشت، سنگ ، چوب و غیره نقش عمده ای را ایفا، می کند. در حقیقت کاشی کاری مکمل کار در معماری است و هنرمندان کاشی کار  ما به خوبی تشخیص دادند که در یک کشور اسلامی و یا در مجموع جهان اسلام یگانه عنصری که می تواند اهداف هنر اسلامی را محقق کند، کاشی ایرانی است.

آثار گران بهایی از این عنصر معماری و تزئیناتی را در اکثر مراکز متبرکه کشورهای اسلامی مشاهده می نمایم که همه آن ها حاصل دسترنج توانای هنرمندان کاشی کار  است که زندگی خود را وقف هنر کردند و رسالت خود را در قبال جامعه اسلامی و اهداف هنر اسلامی از طریق هنر کاشی کاری ایرانی انجام دادند.

منابع:

Persian Tiles

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی
• راهنمای جامع طراحی مسجد