گنبد سبز

بنای آرامگاه گنبد سبز مشهد به قولی مدفن شیخ محمد مومن مشهدی است که به سال ۹۰۴ هجری وفات یافته است. این بنا امروزه در میدانی با همین نام در خیابان آخوند خراسانی واقع شده است و متعلق به دوره ی صفوی می باشد.

در داخل بقعه گنبد سبز علاوه بر قبر شیخ مومن، چندین قبر دیگر نیز وجود دارد که شخصیتهای مدفون شده در آن نامشخص است. لوحه ای مکشوفه از قبر داخل بنا وجود دارد که امروزه در اتاقکی در خود بنا نگهداری میشود و در بیتی که روی آن حک شده تاریخ ساخت مزار چنین آمده است.

سال تاريخ اين خجسته بنا       بيت معمور قلب مومن دان 1091

تاریخچه گنبد سبز

گفته شده که این بنای تاریخی مشهد به دستورشاه عباس در سال ۱۰۱۱ هجری بر مزار شیخ محمد مومن مشهدی ساخته شده است.عدم تطابق در تاریخ های ثبت شده در ساخت این بنا احتمالا بیانگر این موضوع میباشد که بنای مزبور به دستور شاه عباس صفوی در سال ۱۰۱۱ هجری آغاز گردیده و در سال ۱۰۹۱ هجری هنگام حکومت شاه عباس دوم تکمیل یافته است.

بیت یاد شده به تاریخ تکمیل بنا اشاره دارد. به گواهی اسناد تاریخی و سفرنامه ها این بنا قبل از بازسازی و احداث خیابان های جدید شهر و میدان جدید در میان باغی وسیع بوده است که ارگ قدیم مشهد (ارگ دارالحکومه) در ضلع غربی آن، قبرستان بزرگ میرهورا ( میرهما میرمراد ) در جهت شرقی آن و تکیه سید اسماعیل شاه حیدری معروف به تکیه آقای شاه در نزدیکی آن قرار داشته است.

باید ذکر نمود که در مورد نام صاحب بقعه گنبد سبز اقوال دیگری وجود دارد. دکتر زرین کوب آن را منسوب به شیخ محمد علی مومن خراسانی دانسته است. برخی دیگر نیز این بقعه را به شیخ محمدحکیم مومن صاحب کتاب معروف تحفه ی حکیم مومن منسوب میدانند که با توجه به تاریخ حیات نامبرده این نظریه صحت و قوت زیادی ندارد.

کاربری گنبد سبز

گنبد سبز مشهد محل سكونت عده زیادی از درویشان و به عبارتی خانقاه صوفیه بوده و مراسم و مجالس مربوطه در آن برگزار می شده که پس از احداث میدان، خانقاه را در حاشیه شرقی میدان برپا نموده اند.

معماری گنبد سبز

• بنای گنبد سبز از داخل به صورت ساختاری چهار ضلعی و در نمای بیرونی به دلیل وجود طاق نماهای دو اشکوبه به صورت هشت ضلعی نمایان میشود.
• گنبد سبز مشهد دارای ۴ ایوان در چهار ضلع می باشد که مدخل ورودی به فضای داخل بقعه را فراهم نموده است.
• سقف ایوانها با مقرنس هایی در دو گوشه گنبد سبز مزین یافته ، در قسمت فوقانی آن درها و پنجره های چوبی جهت ورود نور تعبیه گردیده است.
• نمای بیرونی بنای گنبد سبز مشهد اعم از پایه های اطراف طاق ها ، پیشانی و بخش فوقانی ازاره های اطراف بنا توسط کاشیه ای معرق و متنوعی در قسمت داخلی بنا ، پلان چهار ضلعی توسط فیل پوشها ، به طریقه رسمی بندی و با استفاده از عناصر معماری پاباریک ، شاپرک و سنبوسه تبدیل به عنصر معماری مدور گردیده است.

تزیینات گنبد سبز

• در داخل بنا زیر گنبدکتیبه ای به قلم زیبای ثلث و شامل حدیثی از پیامبر و صلوات بر دوازده امام به رنگ سفید بر زمینه قرمز اخرایی رنگ کتابت شده است این کتیبه با استفاده از گچ و به شیوه کشته بری اجرا شده است.
• کتیبه ای از کاشی با عبارت « الملک الله الحكم الله » در چهار طرف بنا گنبد سبز مشهد ( ضلع ما بین ایوانها ) و به صورت دو ردیف ، با فاصله از یکدیگر به رنگ آبی و قهوه ای بر روی زمینه لاجوردی مشاهده میگردد.
• کتیبه ای در ضلع غربی گنبد سبز در داخل قاب چوبی با پوشش شیشه در داخل دیوار که با شعری به مضمون تاريخ اين خجسته ١٩٠١ بنا بيت معمور قلب مومن دان با خط ثلث زینت بخش بنا شده است.
• کتیبه ای دیگر در ساقه گنبد زینت بخش بنا شده است که این کتیبه مزین به آیه 26 سوره آل عمران با خط بنایی است.

به طور کلی میتوان گفت دو جنبه از خطاطی، مستقیما با معماری تزیینی، همگونی و مناسبت داشته، یک جنبه عبارتست از کاربرد خطاطی در شگرد ترکیب بندی پایه و ساقه گنبد و یا واحدهای قاب بندی است.

نتیجه گیری

خراسان، سرزميني با وسعتي پهناور و ارزشمند، و مشهد شهری تاریخی است که در دوره هاي مختلف تاريخي، نقش مهمي درتحولات تاريخي، فرهنگي و به ويژه توليد آثار هنري در ايران، ايفا نموده است. از درخشان ترين دوره ها، دوران صفوي و قاجار است كه در نگارش كتيبه هاي تزئيني اماكن و بناها پيشرفت قابل توجهي داشته است.

آرامگاه ها بعد از مساجد ،مهم ترين اماكن فرهنگي و اجتماعي آن عصر هستند. موجوديت اين بناها مانند بقعه تاریخی گنبد سبز در ارتباط با شخصيت هاي مذهبي و يا بزرگان محلي و منطقه اي تفسير مي شود.

منابع:

Gonbad Sabz (گنبد سبز)