مسجد شاه مشهد یا مسجد ۷۲ تن
مسجد شاه مشهد یا مسجد ۷۲ تن، یکی از آثار با شکوه دوره تیموری و از بناهای تاریخی مشهد است که در جنوب غربی مسجد گوهرشاد و در امتداد بازار زنجیر سابق واقع شده است. در سال های اخیـر بعـد از کشـف چنـد سنگ قبر در زیر گنبد احتمال اینکه بنای مسجد شاه مشهد از ابتدا آرامگاه بوده و به غلط تحت عنوان مسجد معـروف شده است تقویت گردید.
معماری مسجد شاه مشهد
در حدود نیم کیلومتر در غرب حرم امام رضا ( ع ) در کنـار مسیر بازار بزرگ که پیش از نیز وجود داشت بنایی تاریخی مسجد شاه مشهد قرار دارد که بین عموم به نام مسجد شاه شهرت دارد. چند صباحی است که نام آن را به مسجد ۷۲ تن تغییر داده انـد.
- مسجد شاه مشهد ، بنایی مربع شکل با گنبد کروی و بدون صحن روباز میانی است و فضایی حدود ۶۶۰ متر مربع را فرا می گیرد.
- مسجد شاه مشهد دارای ایوانی در وسط و دو غرفه در هر یک از دو طرف ایـوان و دو مناره در طرفین غرفه ها
- این مسجد دارای تزیینات کاشی کاری ممتازی است
- ایوان اصلی بنا مستقیما به فضای گنبددار مرکزی راه دارد.
- چهـار سر در ورودی نمـا ی مسجد شاه مشهد نیـز مستقلا به فضاهای جانبی این گنبدخانه راه دارند
- در دو گوشـه بنا دو مناره واقع است که بخش های فوقانی مناره ها از بین رفته است .
- ویژگی های دیگر این بنا جای گیری مناره های آن است ، ایـن مناره ها یکی از انواع مناره های دوران تیموری هستند که بر روی نمای اصلی یا در چهار گوشه مساجد بزرگ و مدرسه ها بنا می شدند. منـاره هـای مسجد شاه مشهد همانند مناره های مدرسه الغ بیگ در سمرقند ، مصلا و مدرسه گوهرشاد ، مدرسه سلطان حسین بایقرا در هرات است.
- پایین مناره جنوبی مسجد شاه مشهد بخشی از شیوه تزیین هندسی طاقچه مجاور را به نمایش می گذارد. منـاره بـر مـحـوری تکیـه نـدارد و احتمالا عجولانه بنا شده است اتصال مناره شمالی در این نقطه نمایانگر آن است که هیچ رخنه ای در این پیوستگی وجود نـدارد و بین تزئینات مناره ها با دیگر بخشهای بنا هماهنگی وجـود دارد.
تاریخچه مسجد شاه مشهد
این بنا درست در زمانی ساخته شده که سلطان قطـب الدین محمدین بایستغر از خراسان رفته و ابوالقاسم بـابر بایسنغر جای او را گرفته بوده است و بنای مزبور ظاهرا باید به همت او یا یکی از امیـرانش احـداث شـده باشـد.
کشف سرداب مسجد شاه مشهد
در زمان تعمیرات رواق شمالی مسجد شاه مشهد پلکانی کشف شده است که پر از خاک بوده و بـا خـالی کردن پلکان به ممری رسیده و بالاخره با تخلیه ممرو سرداب که هردو پر از خاک بوده بوجود سرداب در زیر بنا پی برده اند. در ابتـدای زمان بنا سردابی بعرض شش متر و سی و شش سانتی متـر بـه همین مقدار طول ساخته شده که کسی از وجود سـرداب مذکور خبری نداشته است.
این سرداب برخلاف بسیاری از سرداب های دیگر دوره تیموری، همچون سردابهای گورمیر، آرامگاه بی بی خانم، یا مدرسه دودر ، دیوارها و سکنج ها با ظرافت چندانی پرداخت نشده انـد و خشـت های نامنظم و بی قواره را گچ پوشانده است، و ایـن بـرخلاف خشت های بنایی نمونه های پیشین است.
در این سرداب یک صورت قبری در وسط به پهنای پنجاه و شش سانتی متر و طول یک متر و نود سانتی متر دیده شده و در طرف چپ قبر مرکزی سرداب دو قبر و در طرف راست آن یک قبر بنظر رسید که با خاک شدن جسد این سه قبـر أجـر روی قبـر در هم ریخته و فرورفتگی پیدا کرده است ، از آنجایی که هیچ یک از قبور داخـل سـرداب سرلوحه ندارد هویت و اسامی مدفونین نامشخص است.
تزیینات و کتیبه های معماری مسجد شاه مشهد
تزیینات ایوان اصلی مسجد شاه مشهد
- کتیبه ای در ضلع راست جدار مدخل اصلی نمایان است با مضمون نام معمار
- پایان کتیبه بر روی ضلع چپ قرار دارد با مضمون تاریخ ساخت و بانی
- قاب بندی این کتیبه باریکه ممتدی از ترنجی های کتیبه ای است شامل ابیات فارسی به خط ثلث کهربایی بر زمینه آبی سیر با مضمون فانی بودن دنیا
- بر روی پخ جدار مدخل اصلی ایوان ، چندین ترنج به زبان عربی وجود دارد با مضمون ستایش پیامبر و امامان
- کتیبه در نوک ایوان به دو حاشیه منقوش تقسیم شده است که ویژگی خاص دوره صفوی است بخش پایینی آن خط ثلث سفید رنگی را بر زمینه آبی سیر می توان دید با مضمون قبله ونماز برپایی نماز و دعوت به توحید
تزیینات مناره مسجد شاه مشهد
در بالای این افریزه، تزئینات به یک رشته ترنجی با اندازه های گوناگون تقسیم می شوند. قاب بندی های تزئینی چند پره بزرگتر در نزدیکی ستون شامل حدیث های نبوی به خط ثلث سفید بر زمینه ای سیر است با مضمون فضیلت اذان و مؤذن و توجه به برگزاری نماز.
تزیینات گنبد مسجد شاه مشهد
- . ساقه گنبد : به خط درشت کوفی بنایی ؛ سنگ فیروزه ای با رنگ آبی سیر در میان پنجره ها طراحی شده است با مضمون فانی بودن
- در بالای ساقه گنبد و دری که رو به گنبدخانه اصلی باز می شود دارای قاب بندی تزیینی دارد با مضمون شکوه و صفای کعبه
نتیجه گیری
معماری ایرانی اسلامی که در قرن هشتم هجری بر اساس فرم و ساختمان سلجوقی بنیان نهاده شده بود در دوران تیموری دارای مقیاس بزرگتر و شکوه بیشتری گردید. وجود بارگاه امام رضا ( ع ) در مشهد و نزدیکی به هرات موجب شد تا این شهر در این دوران مورد توجه قرار گیرد و آثار تاریخی بسیاری مانند مسجد گوهر شاد ، مدرسه دودر ، مدرسه بالاسر ، دارالحفاظ و دارالسیاده در جنوب و غرب مقبره امام رضا ( ع ) احداث گردید.
به نظر می رسد ساختمان مسجد شاه مشهد دو نقش را با هم دارد ؛ نقش آرامگاه و نقش مسجد، هرچند به این پرسش پاسخ نمی دهد که این ساختمان در کتیبه اصلی اش چه نامیده می شـده است یا در واقـع بـخـش هـای گوناگون آن در مجموع چه کارکردی داشته اند.
در واقع می توان برای فضاهای داخلی کارکرهای مختلفی را بیان داشت. گنبدخانه مرکزی با احتمال وجود بنایی یادبود در آن نقش مزار داشته است، در حالی که گنبدخانه های هر طرف بنا به صورت نمازگاه خصوصی در آمده اند. در داخل فضا چند حجـره با سقف کوتاه قرار دارند که شاید در آنجا افرادی بـرای ریاضت و چله نشینی سکونت می کرده اند.
به عبارت دیگر به نظر می رسد که بنای مقبره را مدتی به عنوان خانقاه مورد استفاده قرار داده اند. با توجه به کتیبه ایوان اصلی ، تاریخ ساخت بناو معمار آن شمس الدین محمد تبریزی ذکر شد، اما اینکه این بنا در دوران قدیم ساخته شده و بعدها در دوران تیموری آنچنان مورد تغییر قرار گرفته که ویژگی های آن دوران را به خود گرفته است همچنان جای بحث و بررسی دارد.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه