کاروانسرای حاج صفرخان همدان

کاروانسرای حاج صفرخان در مرکـز شـهر همـدان و در بافت تاریخی، سنتی، فرهنگی شهر واقـع شـده اسـت.

این بنا یکی از کاروانسراهای ایران به مسـاحت ۴۰۰۰ متـر مربع، دارای ۱۶۵ بـاب حجـره است. کاروانسـرای حاج صفرخان همدان بـه شـماره ی ۲۰۸۸، مورخه ی ۱۳۷۷/۵/۱۱ بـه ثبـت آثـار تاریخـی رسیده اسـت. ایـن بـنـا از دو سـمت محـدود بـه راسـته های ارتباطی و از دوسـوی دیگر، محـدود بـه بناهـای مجـاور میباشـد و در کنار مجموعـه ای از کاروانسراهای دیگـر قـرار گرفتـه اسـت.

مکان یابی کاروانسـرای حاج صفرخان همدان یا سـرای حـاج صفرخانی، از طـرف شـمـال بـه راسـته  حسین خانی متصـل می شـود؛ از شـرق بـه راسـته ی فلسـطینی ها و در جنـوب بـه کاروانسـرای  نـو، محـدود اسـت. در جبهـه شـمالي مسـجدپیغمبـر و در راسـته ی فلسـطين، بـازار همـدان قـرار دارد. مدخـل ورودی آن در کنـار مدخـل ورودیسـرای قلمدانـیواقـع شـده اسـت و  ایـن کاروانسـرا، بـه عنـوان مرکـز عطاری هـا در بـازار همـدان عمـل می نمایـد.

در گذشته و در حـال، دو عملکـرد نسبتا متفـاوت داشته است. در کل کاروانسـرای حاج صفرخان همدان در مسیر راه هـای مهـم که همگی مرکـزی بـرای خریدوفروش و معاملات هستند، قرار گرفتـه اسـت. کاروانسرای حاج صفرخان از طریق کاروانسراهای دیگر و راه هـا بـه مسـجد و جامـع و سایر بناهـا و راسـته های بـازار ارتبـاط داشـتـه کـه امـروزه بـه علـت احـداث خیابـان اکباتـان، ایـن ارتبـاط از بیـن رفتـه اسـت . همان طوری کـه اشـاره شـد.

تاریخچه کاروانسـرای حاج صفرخان همدان

بـا توجـه بـه فـرم کـلـی کاروانسرای حاج صفرخان و شـواهد موجـود بـنـا، ایـن کاروانسرا در اواخـر دوره قاجار ساخته شـده اسـت، ولـی سـال دقیقـی بـرای آن نمی تـوان مشخص نمـود؛ زیـرا فـاقـد هرگونـه کتیبـه و مـدارک مکتـوب اسـت. بـا اسـتناد بـه نقل قـول سـاكنين فعلـی و تجـار مـحـل، «حـاج صـفـر خـان» نـام بـانـی ایـن بنـا می باشـد. سـند مالکیـت کاروانسـرای حاج صفرخان هـم مانـد کاروانسراهای گلشـن و میرزاکاظـم بـه صـورت خرده مالک اسـت.

معمار کاروانسـرای حاج صفرخان همدان

• کاروانسـرای حاج صفرخان از جمله کاروانسراهای تجاری است که از نظر حجمـی بنـاء به شکل مکعب مستطیل می باشـد.
• موقعیـت، شـکل و مقـدار زمیـن کاروانسـرای حاج صفرخان همدان موجـب شـده کـه سـاختار آن از ویژگی هایـی خـاص برخـوردار باشـد. آن چـه کـه پیش از هر چیز در نگاه نخست جلـوه می نمایـد، ساختار کلی و نقشـه کاروانسـرا است
• شـکل نامنظـم زمیـن آن، تـلاش معمـار را در جهاتـی مـحـدود نمـوده است. ولی در کنـار ایـن سـاختار و فـرم زمیـن ، رعایـت اصـول معماری ایرانی در تنظیـم و تأكيـد بـر انتظـام حیاط مرکزی کاروانسـرا مـورد توجـه و تأكيـد معمـار قـرار گرفتـه است.
• جهت گیـری کـلـی کاروانسرای حاج صفرخان، حجـم شمال شـرقی – جنوب غربی اسـت.
• حیـاط کاروانسـرای حاج صفرخان دارای نقشـه ای مربع – مستطیل شـكـل اسـت.
• بـه سـبک کاروانسراهای چهـار ایوانـی در دو طبقـه و یک طبقـه ی زیرزمیـن و پیرامـون یک حیاط مرکـزی ساخته شـده اسـت.
• حیـاط اصلـی کاروانسرای حاج صفرخان در حـدود دو متـر از کف راستای فلسطین ، پایین تـر قـرار گرفتـه اسـت.
• زیرزمیـن ایـن بنـا در جهـات شـمال ، غـرب و جنـوب و به عنـوان انبـاری گسترش یافتـه اسـت.
• سـمـت شـرق (احتمـالا به دليـل وجـود ورودی هـای متعـدد) فاقـد زیرزمیـن اسـت.
• در کاروانسرای حاج صفرخان ایوانـی سـتوندار در مقابـل تمامـی حجره هـا قـرار گرفتـه کـه متأثـر از سـبک معمـاری شـمال غرب ایـران است و آن را بارانـداز نیـز می گوینـد.

عناصر و اجزا معماری کاروانسرای حاج صفرخانی همدان

حيـاط (میانسـرا)

میانسـرای کاروانسـرای حاج صفرخان همدان، بـه عنـوان حیاط مرکـزی و به شـکل مسـتطيل قـرار گرفتـه اسـت. کـف ایـن فـضـا، قلوه سـنگ بـوده کـه امـروزه آسـفالت شـده اسـت. امـروزه حوضـی در حیـاط سـاخته شـده اسـت کـه ایـن حـوض پیش تر در سطحی پایین تر از کـف حـيـاط قـرار داشته است.

در کنـار حـوض کاروانسرای حاج صفرخان، چـاه آبـی قـرار دارد کـه احـداث آن احتمـالا بـا احـداث بنـا هـم زمـان اسـت و از آن استفاده می شـود . عملکـرد جدیـدی کـه حيـاط بـر اثـر تعـريـض راستای حسین خانی و پیدایـش ارتبـاط سـواره پذیرفتـه اسـت، پارکینگ اتومبیل هـای حـجـره داران می باشـد.

حيـاط خلـوت

در ضلع جنوبـي کاروانسرای حاج صفرخان واقـع شـده است. همان طـوری کـه اشـاره شـد، فـرم کـلـی زمیـن موجـب شـده تـا معمـار نقشـه ای متناسـب بـرای ایـن کاروانسرا را طراحی نمایـد؛ علاوه بـر حیاط مرکزی حیاطـی دیگـر بـرای کاربـری مناسب ایجـاد نمایـد.

ایـن فضـا و حجره هـای اطـراف محـل تغييـر و آماده سازی کالاهـا بـوده اسـت. دسترسی آن از طبقـه بالایی کاروانسـرا و در ضلع جنوبـی واقـع شـده اسـت. ایـن فـضـا قبـلا دارای دسترسی از طبقـه ی هـم کـف نـیـز بـوده کـه امـروزه مسـدود شـده اسـت.

 راه پلـه

در کاروانسرای حاج صفرخان از مجمـوع چنـد راه پلـه ی اولیـه ارتباطـی هـم کـف بـا طبقـه ی فوقانـی، امـروزه تنها یک راه پله در فضای ورودی سمت چپ و دو فضـای ارتباطی در جـوار ورودی هـای راستای فلسطین باقی مانـده است. دو راه پله در حیـاط بـرای ارتبـاط بـا فضـای انباری ها( زیرزمیـن ) وجـود دارد.

مدخل هـای ورودی

کاروانسـرای حاج صفرخان دارای دو مدخـل ورودی اصلـی اسـت کـه یکی از راسـته ی بـازار فلسـطین کـه هنـوز درهـای چوبـی بـزرگ بـا تزیینـات فـلـزی آن موجـود اسـت. هر یک از ایـن ورودی هـا بـا چـنـد پـلـه، طبقـه ی پاییـن را بـه هـم کـف و بـالا مرتبـط می سازد. ورودی دوم از راستای حسین خانی بـر اثـر تعـريـض راسـتای حسین خانی و راه ارتباطی فضـای داخـل کاروانسـرا بـا فـضـای خـارج است. مدخـل سـمت چپ دارای ده بـاب حـجـره ، کـه پـلـه ای نامـوزون بـا مصالـح جدید در کنار یکی از حجرات ایجـاد شـده کـه باعـث مـسـدود شـدن یکی از آنهـا گردیـده اسـت.

نکتـه ی قابل توجـه اینکه در کاروانسرای حاج صفرخان، کنـار ورودی هـای بـزرگ سـمت بـازار فلسطین دربهـای کوچکـی بـا چـنـد پلـه بـرای دسترسی بـه طبقـه ی فوقانی کاروانسرا ارتباط دارد مدخـل سـمت راست دارای هشـت بـاب حـجـره در هـر طبقـه اسـت کـه بـه طـور قرینـه ساخته شـده اند. در مدخـل ورودی کاروانسرای حاج صفرخان پل ارتباطـی زیبایـی بـیـن دو بخـش سـمت راسـت و چپ ورودی قرار دارد کـه نـردهی چوبی آن از تزیینـات بنـا بـه شـمار می رود.

 حجره هـا

اطـراف حیاط مرکـزی کاروانسـرای حاج صفرخان همدان در دو طبقـه احــداث گشـته اند. در ضلـع شـرقی کاروانسـرا چـهـار حـجـره تعبیه گردیـده اسـت  ضلع هـای شـمالی و جنوبـی هـر یک، هشـت حـجـره دارد؛ ایـن حجره هـا عيـنـاً در بـالا تـكـرار می شـوند. در ضلع جنوبی و در طبقـه دوم به جـای یکی از حجره هـا فضـای دسترسـی بـه حیاط خلـوت کاروانسـرا تعبيـه شـده اسـت.

بارانــداز (ایـوان سـتوندار)  

دورتـادور کاروانسرای حاج صفرخان حیاط مرکـزی و در مقابـل حجره هـا باراندازهایی (ایوانی سراسری ستوندار) مسـقف ایجـاد گردیـده اسـت کـه از سـطح حيـاط ۴۰ سانتی متر بالاتـر اسـت. دسترسی حجره هـا از ایـن باراندازهـا (ایـوان ستوندار چوبی) صـورت می پذیـرد..

تعبيـه ی این گونه عناصـر در معماری کاروانسراها و در معمـاری شـمال غرب کشـور (آذربایجـان، کردستان و همـدان) مرسـوم اسـت. بـرای مسـقف نمـودن بارانـداز (ایـوان ستوندار) طبقـه هم کـف از الوارهـای چوبی و ستون استفاده شـده اسـت کـه بـه صـورت تـراس طبقـه اول درآمـده است.

هـر سـتون متشکل از چوبـی بـا مقطـع دایـره اسـت کـه بر پایـه ی سـتونی سنگی قرار دارد. در مجمـوع، ۴۸ سـتون، بـار ایـوان ستوندار را تحمـل می نماینـد. در ستونها هیچ گونه تزیینـی دیـده نمی شـود. ایـوان ستوندار طبقـه ی اول را بـا الوارهـای چوبی و حصیـر یـا تختـهی کوبـی و بـا بوته هـای خـار بـرای جلوگیری از رفت و آمـد مـوش و سایر جانوران پوشیده شـده اسـت .

اهـالـی کاروانسـرای حاج صفرخان همدان ، ایـن ایوان هـای ستوندار چوبی را «بارانـداز» می نامنـد، چـون بـه زعـم آن هـا ایـن ایـوان سـتوندار بـرای قـرار دادن بارهـا بـوده اسـت؛ در حالی که کـارکـرد اصلـی ایـن ایـوان ایـجـاد سـایبان در تابستان و جلوگیری از بارش بـرف و بـاران بـه داخـل حجره هـا در زمسـتان بـوده اسـت کـه ایـن عنصـر مهمی در معماری ایرانی محسـوب می شـود.

مصالـح

سـنگ، به عنـوان مصالـح اصلی پی و ازاره بـا مـلات شـفته آهک و أجـر در دیواره هـا بـا مـلات گچ و خاک، الـوار چوبـی در کـف بارانـداز طبقـه ی دوم و درهـای قدیمی، ستون ها از چـوب و پایه هـای آن هـا سـنگی است.

پوشـش داخلـی حجره هـای کاروانسـرای حاج صفرخان از گچ می باشـد. مصالـح بـه کار گرفتـه شـده شـامل سنگ، آجـر و چـوب اسـت کـه از مصالح مرسـوم در اقلیم کوهستانی شمال غرب کشـور میباشـد. همچنیـن بـرای سـاخت پوشـش از روش هـای بومـي طاق آهنگ متقاطـع بـهـره گرفتـه شـده اسـت کـه بـرای سبـک شـدن بنـا در طبقات فوقانی از چوب استفاده شـده است.

پوشـش

پوشـش حجره هـای کاروانسرای حاج صفرخان  در هـر دو طبقـه بـه صـورت طاق آهنـگ بـا خیـز کـم است و از مصالـح أجـری و مـلات گچ و خـاک اسـتفاده شـده اسـت. نـحـوه پوشـش ایـوان ستوندار در هر یک از اشکوبهها به صـورت تخـت اسـت. نـوع پوشـش انباری ها ( زیرزمیـن نیـز بـه صـورت طـاق ضربی و متقاطـع كـه اكثـراً بـه صـورت طـاق و چشمه طاق انجـام گرفته است.

تزیینـات

• هرچنـد کـه در ایـن بنـا از تزیینـات زیـادی استفاده نشـده اسـت، ولـی نمونه هایی از تزیینات آجـری سـاده و خفته راسـتـه کـه در نمـای حـجـره اسـتفاده شـده و در سالهای اخیـر روی آنها گچ یا سیمان کاری شـده وجـود دارد.
• مـوارد تزیینـی دیگـر دو در چوبی کاروانسـرای حاج صفرخان اسـت کـه در مدخل هـای اصلـی قـرار دارند
• قوس هـای بـه کار گرفتـه شـده در کاروانسرای حاج صفرخان دو نـوع است : ۱ قـوس نیم دایره در طاق آهنـگ سـقف حجره هـا ؛ ۲- قـوس کـنـد کـه در طاق هـای اصلی زیرزمیـن (انبـار) مـورد استفاده قرار گرفته است.
• نوع دیگر تزیینات کاروانسرای حاج صفرخان همدان، فرفوژه هـای فلزی در کتیبه ی درگاه هـای حجره هایی است که از کارهای اواخـر دوره ی قاجـار و اوایل دوره ی پهلوی محسوب می شـود. البتـه ایـن تزیینات عمدتاً مربـوط بـه اوایـل دورهی پهلوی و در نتیجـه ی مـراودات با اروپایی می باشـد.
• این گونه آرایه پردازی فلزی در اکثر کاروانسراهای جنـب بـازار و تعـداد زیـادی از خانه های قدیمی همـدان استفاده شـده است. طرح هـای غالـب آن هـا از نـوع اسلیمی اسـت كـه البتـه متناسـب بـا مصالح آن شکل گرفتـه است.
• تزیینـات مـورد استفاده در نمای حجره هـا بـه شـیوه ی تزیینات أجـری خفته راسـته بـوده
• درهـای کاروانسرای حاج صفرخان نیـز از تزیینـات فـلـزی برخوردارنـد کـه از تزیینات رایـج زمـان قاجـار است.

سخن آخر

در اوایـل سـده بیسـتم سـاخت کاروانسراهایی در جنـب بـازار همـدان هـم مـورد توجـه بـوده است. به نظر می رسـد کـه کاروانسرای حاج صفرخان در اواخـر دوره قاجـار سـاخته شـده باشـد کـه معمـاری و سبک آن هـم ایـن ادعـا را تأیید می کنـد. هرچنـد کـه سـال دقیقـی بـرای آن نمی تـوان مشخص نمـود ؛ زیـرا فـاقـد هرگونه کتیبـه و مـدارک مکتـوب است.

طبـق نـقـل بعضی از ساکنین، زمـان سـاخت بـه حـدود ۱۵۰ سال پیش برمی گردد کـه مقـارن بـا اواخـر دورهی قاجـار است .

کاروانسـرای حاج صفرخان همدان بـا توجـه بـه ویژگی های فضایی و عملکردی از نوع کاروانسرای تجـاری می باشـد؛ زیـرا دارای حیاط مرکـزی بـوده و حجره هـا کـه در دو طبقـه پیرامـون حیاط مرکـزی، بنـا شـده اند و حجره هـای طبقـه ی بـالا و پایین، مخصـوص مـوارد تجـاری بوده است.

بنابراین، کاروانسـرای حاج صفرخان را می توان از طریـق سـاختاربندی فضاهـای کاروانسراهای تجـاری، اجـزای ساخت اقليـم شـمال غرب ایـران و زمـان ساخت آن را بـه دورهی قاجـار نسـبت داد.

بر این اساس ویژگی هـای دوره قاجـار کاروانسرا، در ساختار معماری و تزیینات، ویژگی هـای بومـی سـاخت آن قابـل مشـاهده است. ایـن موضـوع در ترازبنـدی طبقـات، میانسرا و همچنیـن نـوع به کارگیری مصالح و ساخت پوشش طبقـات و به ویژه کاربـری تجـاری کاروانسرای حاج صفرخان در نـوع سامان بخشیدن بـه طبقـات و ارتبـاط حجره هـا بـا هـم، ارزشـی پایـدار از معماری آن دوره را نشـان می دهـد.

منابع:

Persian Caravanserai

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی