کاروانسرای شاه عباسی کرج (کاروانسرایی صفوی در شاهراه ابریشم)

کاروانسرای شاه عباسی کرج یکی از ارزشمندترین کاروانسراهای ایران که در گذشته در شاهراه ابریشم و امروزه در بخش مرکزی شهرستان کرج در استان البرز قرار گرفته است.

تاریخچه کاروانسرای شاه عباسی کرج

کاروانسرای شاه عباسی, در شاهراه ارتباطی شرق به غرب کشور یعنی خراسان به قزوین و تبریز قرار گرفته است, این بنا متعلق به دوران صفویه و در زمان حکومت شاه سلیمان صفوی بین سالهای 1078 تا 1109 هجری قمری به سبک چهار ایوانی, سبک متداول دوران صفویه ساخته شده است.

این بنا در تاریخ ۲۲ فروردین ماه سال ۱۳۵۶ با شماره ۱۳۶۸ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.

معماری کاروانسرای شاه عباسی کرج

• کاروانسرای شاه عباسی کرج بنایی سنگی آجری و دارای بیش از 3000 مترمربع مساحت و با حیاط میانی ۹۰۰ متر مربع است.
• کاروانسرای شاه عباسی کرج به شیوه چهار ایوانی ساخته شده است.
• ورودی کاروانسرا از ایوان شمالی است.
• جبهه شمالی کاروانسرای شاه عباسی کرج که نمای اصلی بنا نیز می باشد در بخش جنوب غربی و غرب میدان و ورودی کاروانسرا نیز در جبهه شمالی آن قرار گرفته است.
• پیرامون حیاط میانی آن ۲۱ حجره ایوان‌دار برای استراحت مسافران و پنج بارانداز برای نگهداری کالا و جایگزینی همراهان و نگهبانان کاروان‌ها در نظر گرفته شده‌است.
• با توجه به کثرت کاروانیان اتفاق می افتاده که یا کاروانسرا پر می شده و یا اینکه بعضی کاروانیان دیر به محل کاروانسرا می رسیدند پس این حجره ها این امکان موقت را برای این دسته از کاروانیان فراهم می کرده که در پناه کاروانسرا شب را به صبح برسانند .
• اصطبل های مورد نظر به صورت ال شکل در چهار گوشه طراحی شده اند و در محل قرارگیری ایوان ها قطع می شوند.
• محل ورودی ۲ اصطبل از هشتی ، ۲ اصطبل از دو گوشه ضلع جنوبی حیاط و اصطبل آخر نیز از محل ایوان جنوبی است
• یک حوض سنگی در وسط جاده و دو شاه نشین درجهت شرقی و غربی قرار دارد که هم اکنون قسمتی از این حوض در زیر کف فعلی مدفون می باشد
• درساخت این بنا از سنگ، آجر، چوب و کاهگل استفاده شده‌است.
• کاروانسرای شاه عباسی کرج دارای دو شاه نشین در ایوان های شرقی و غربی است
• با توجه به وجود تزئینات و وجود نقوش کاشی کاری ، بلندتر بودن ارتفاع ایوان غربی نسبت به ایوان شرقی و نورگیری بهتر، شاه نشین ایوان غربی حائز اهمیت بیشتری بوده است.
• تأمین روشنایی حجره ها و مال بندها همگی از روزن هایی که در سقف اتاق ها و طاق های اصطبل ها تعبیه شده صورت می گیرد و در محل شاه نشین ها نیز روشنایی فضا به وسیله پنجره هایی در بدنه دیوار انتهایی آنها و دیوار رو به حیاط تأمین می شود .
• کاروانسرای شاه عباسی کرج دارای آب انباری در خارج از محوطه بوده که کاملاً تخریب شد و هیچ اثری از آن نیست.
• از این کاروانسرا قناتی می گذشته که دو حلقه چاه آن موجود است که از شمال و قسمت جنوبی کاروانسرای گذشته است.

تزیینات و مصالح کاوانسرای شاه عباسی کرج

• در مورد مصالح کاروانسرای شاه عباسی کرج می توان گفت که از سنگ و دیوارهای آن از آجر و ملات بوده است.
• با توجه به جنبه زیبایی شناسی می توان گفت ا کاروانسرای شاه عباسی کرج به جهت موقعیت مکانی (خارج از شهر) فاقد تزئینات زیاد است و اصولا نیازی نبوده که بنا در بیرون شامل نمایی پرتزئین و مفصل باشد اما با توجه به اینکه سر در بنا به جهت معرفی نیاز به خودنمایی بیشتری داشته تاکید بر سر در ورودی و دادن یک حس و درک فضایی از داخل بنا به مسافرانی که قصد ورود به بنا را داشتند از نیازهای تزییناتی این بنا به شمار می رفته است.
• سر در ورودی شامل یک تورفتگی در بالای در است که جای کتیبه بنا بوده است . به طور کل در این سردر عنصر تزیینی خاص دیگری مشاهده نمی شود و به همان بیرون آمدگی و محل کتیبه و ارتفاع سردر اکتفا شده است .
• الحاقات بنا که بیشتر در داخل بنا و جبهه شمالی کاروانسرای شاه عباسی کرج از طرف خارج بنا نیز می باشد, ارزشهای هنر معماری بنا را تحت تأثیر قرار داده است.
• در بررسی علت عدم وجود تزیینات در این کاروانسرا می توان به این موضوع اشاره کرد که تعداد زیاد ساختمان سازی به خصوص کاروانسراسازی در دوره صفوی و نیاز به سرعت بالا در امر ساختمان بنا به علاوه اهمیت کم کاروانسراهای برون شهری به لحاظ مکان قرار گیری و کارکرد آنها باعث شده که این کاروانسرا عاری از هر گونه تزئینات بیهوده باشد
• کاروانسرای شاه عباسی کرج دارای تزئینات عمده ای نبوده و تنها می توان به طرح های آجری اکتفا نمود که به دو صورت خفته راسته و کله راسته در قسمت های مختلف بنا من جمله سر در ورودی و لچکی بالای طاق حجره ها قرار گرفته است.

پوشش های موجود در کاروانسرای شاه عباسی کرج

طاق آهنگ

این نوع پوشش در محل دو ایوان شاه نشین غربی و شرقی انجام شده است که در ایوان شرقی کاملا به شیوه رومی است ولی در ایوان غربی کاروانسرای شاه عباسی کرج به صورت ترکیبی از رومی و ضربی اجرا شده است.

چهار بخشی ها

انواع پوشش چهاربخشی در کاروانسرای شاه عباسی کرج اجرا شده است که به صورت ساده در محل اصطبل ها و با گوشه سازی در محل هشتی و فیلپوش دار در محل حجره ها از نمونه های آن هستند. عرقچین این نوع پوشش نیز در محل اصطبل ها در قوس بزرگ میانی و در محل برخورد پایه های دو کریدور عمود بر هم اجرا شده است که رسمی های مختصری نیز دارد.

پوشش کجاوه ای

پوشش کجاوه ای مابین جرزها و قوس های ایوان شمالی و هرجا که فاصله دو قوس برای پوشش کم بوده و امکان اجرای چهاربخشی ها در کاروانسرای شاه عباسی کرج نبوده اجرا شده است.

سخن آخر

کاروانسرا شاه عباسی کرج بالقوه دارای ارزشهای فرهنگی هنری و اقتصادی قابل ملاحظه ای می باشد که به دلایلی از انظار مستور مانده است.

این مکان در ابتدای ساخت برای کاروان‌ها و مرکب‌هایشان به عنوان مکان استراحت بوده و در اوایل دوران قاجاریه تبدیل به پادگان یا قلعه نظامی شد و در اواخردوران قاجار نیز به عنوان مدرسه (موسوم به فلاحت) از آن استفاده می‌شده‌است.

در دوران پهلوی با انتقال مدرسه به محل دانشکده کشاورزی فعلی ، بنا به عنوان انبار غله اداره کشاورزی کرج مورد استفاده قرار گرفت. با تأسیس اداره میراث فرهنگی کرج و استقرار آن در محل کاروانسرا ، عملیات حفاظت و مرمت بنا آغاز شد و انبار غله به جای دیگری انتقال یافت.

در سال 1352 بنای فوق توسط فرهنگ و هنر آن زمان یک اثر ملی اعلام و پس از انقلاب دفتر میراث فرهنگی شهرستان کرج به این مکان منتقل شده است.

منابع:

The Art of the Safavids before 1600