باغ فین کاشان

باغ فین کاشان نام یکی از زیباترین باغ‌ های ایرانی است که در محله‌ ای به‌ نام فین کاشان قرار دارد.

باغ در منتهاالیه جنوب شرقی جاده فین (خیابان امیرکبیر) در شهر کاشان و در مجاورت مظهر چشمه تاریخی سلیمان قرار گرفته است در گذشته در ناحیه فین منظومه ای از باغ ها وجود داشته که باغ فین با اهمیت ترین و در حقیقت نگین آن منظومه بوده است.

تاریخچه باغ فین کاشان

بعضی از منابع تاریخی موجود، قدمت باغ را به دوران سلطنت آل‌ بویه نسبت می‌دهند؛ اما مسئله اصلی اینجاست که این باغ به خاطر زلزله مهیبی که در سال ۱۵۷۳ میلادی رخ داد، به طور کلی تخریب شد و بقایای آن را می‌توانید در چند صد متری باغ فین (باغ نو) ببینید که به آن باغ کهنه گفته می‌شود.

باغ کهنه بیشترین گسترش را در دوره ایلخانان مغول به خود دید و باغ نو یا باغ فین کاشان نیز به دوره شاه عباس بزرگ صفوی نسبت داده می‌شود.

سازمان میراث فرهنگی ایران، غیاث الدین جمشید کاشانی را به‌ عنوان طراح باغ فین کاشان دانسته اما برخی از منابع دانشگاهی طراح باغ جدید را شیخ بهایی معرفی می‌کنند.

در اواخر دوران شاه طهماسب در سال ۹۵۱ شمسی،‌ باغ در اثر زلزله‌ای مهیب به‌شدت آسیب دید و آنچه که امروزه به باغ کهنه معروف است، در واقع بقایای همان زلزله است که در چند صد متری باغ فین کاشان به چشم می‌خورد.

در زمان شاه عباس یکم، اقداماتی در جهت آبادانی كاشان صورت گرفت و در همین دوران، باغ امروزی موسوم به «باغ فین نو» ساخته شد. برای این باغ نو، برج‌های گرد و مرتفعی ساختند و فاصله بین باغ قدیم و جدید را خیابان و میدان پهناوری احداث کردند که برای چوگان و انواع مسابقه و بازی‌ها کاربرد داشت.

کار ساخت و توسعه باغ نو پس از شاه عباس و در عصر شاه صفی و شاه‌ عباس دوم نیز ادامه یافت؛ به‌طوری که در زمان شاه صفی، طبقه فوقانی بنای شترگلوی صفوی با چوب و آهن ساخته شد تا بتواند مناظر اطراف را از بلندترین نقطه به تماشا بنشیند.

علاوه بر سردر ورودی، بناهایی همچون یکی از حمام‌های باغ و کوشک صفوی نیز در این دوره احداث شدند. شاه سلیمان صفوی هم از این قافله عقب نماند و دستور ساخت صفه‌ای در اطراف چشمه فین را داد که شاید به همین دلیل به «چشمه سلیمانیه» معروف شد. سنگ‌ فرش‌ های باغ که طرح شمسه دارند، متعلق به زمان صفویه هستند.

باغ از اواخر دوره صفویه تا دوره زندیه از دوران اوج خود فاصله گرفت؛ تا اینکه کریمخان زند به حاکم کاشان دستور احیا و مرمت باغ و بناهای موجود در آن را صادر کرد.

هم‌زمان با این مرمت‌ها، بنای جدیدی موسوم به «خلوت کریمخانی» نیز به باغ اضافه اکثر بناهای امروزی باغ حاصل دوران فتحعلی‌ شاه قاجار هستند که علاقه‌ زیادی به باغ و چشمه فین داشت.

طبق دستور او، حكمران كاشان موظف شد با انجام یک سری مرمت و بازسازی، ظاهری شاهانه به باغ بدهد. از همین رو علاوه بر حمام کوچکی در مجاورت حمام صفوی، عمارت شترگلویی در کنار خلوت کریمخانی بنا شد. شترگلوی فتحعلی شاهی را می‌توانید در سمت جنوب شرقی باغ فین کاشان پیدا کنید.

در دوره پهلوی در سال ۱۳۱۴ باغ فین به ثبت ملی رسید و همین موضوع باعث توجه بیش از پیش به این اثر حیرت‌انگیز شد. در همین زمان مرمت استخر مرکزی باغ در دستور کار قرار گرفت.

در سال ۱۳۳۶ هم سنگ بنای موزه ملی کاشان روی بقایای خلوت نظام‌الدوله نهاده شد. علاوه بر بنایی که در نزدیکی حمام‌ها و کتابخانه احداث شد، بخش‌های زیادی از باغ نظیر کوشک‌ها در سال ۱۳۵۷ مرمت شدند.

معماری باغ فین کاشان

• وسعت باغ فین به ۳۳,۷۹۹ متر مربع می‌رسد که به‌دلیل قرارگیری دیوار، بارو و برج‌های استوانه‌ای در دورتادور باغ، بسیار باشکوه و شاهانه است و از همین رو به آن عنوان «باغ شاه» نیز داده‌اند
• در معماری این باغ علاوه بر عناصر پویای آب و درخت، عناصر ثابت معماری، یعنی بناها، به چشم می‌خورند که در کنار هم فضایی رویایی را به وجود آورده‌اند.
• با اینکه حفظ تقارن اهمیت ویژه‌ای در طراحی اولیه باغ داشته‌، به مرور زمان این موضوع به حاشیه رفته که در محورهای باغ و سازه‌های الحاقی پس از دوره صفویه مشهود است
• شیب بندی زمین و مکان یابی کاخ در باغ فین، کوشک اصلی در یک سوم بالای باغ قرار گرفته و محل تقسیم آب به سه طرف نیز متمایل است.

نظام آب و کاشت در باغ فین

• آب از کوشک به باغ جاری است و محوربندی و هندسه باغ را تقویت می کند.
• کوشک در معماری باغ فین کاشان در بالاترین جای زمین قرار گرفته است.
• آب از عناصر اصلی در این باغ است که به‌شکل‌های مختلفی به کار برده شده است؛ به‌عبارتی، از آب راکد که در استخر جلوی کوشک به چشم می‌خورد، تا آب‌های روان جوی‌ها، آب جوششی در حوض جوشان و شترگلوی فتحعلی شاه و حوض‌خانه صفوی و همچنین نوع فورانی آن در باغ فین دیده می‌شود.
• آب در معماری باغ فین کاشان به صورتهای آبشاری، جوششی، جریانی و در حوض میانی حضور دارد.
• مسیرهای آب که در محورهای باغ حضور دارند چندان عریض نیستند اما عرض آنها حدود ۲ تا ۳ برابر جویهای باغ پاسارگاد است  این جویها دورتادور باغ می گردند.
• آب در اینجا در نقطه ای ظاهر می شود که بتواند سراسر باغ را آبیاری کند و بنابراین از موقعیت مربوط به شیب تبعیت کند.
• حوض میانی به دلیل تکمیل نظام آبیاری باغ و همچنین ایجاد نظم هندسی باغ تعبیه شده است.
• آب چشمه سلیمانیه دو شاخه می شود. آب شاخه ی اول وارد چشمه ی مردانه می شود و آب شاخه ی دوم وارد چشمه ی زنانه می شود سپس به سه بخش تقسیم و در میانه سه آبگیر جلوه گر می شود.آب سرریز شده از این سه آبگیر از میان آبراه های متعامد، در شیب ملایم از جنوب به شمال در سراسر باغ حرکت می کند و با خارج شدن از باغ، سنگ آسیاب بزرگ معروف به خونی را به گردش در می آورد وطی مسافتی، دوباره با آب چشمه ی مردانه یکی شده و به مصرف مزارع و باغ های روستای فین می رسد.
• باغشاه بر بستری از باغهای قدیمی تر ساخته شده تا هم در بهترین نقطه مجموعه گفته شده قرار گیرد و هم توانسته باشد درختانی از باغهای کهن تر را تا سر برافراشتن سروهایش به عاریت گیرد.
• با وجود قريب وسیع باغهای پیرامون باغشاه هنوز هم که از فراز برجهای حدود باغ و یا از بام رفیع کوشک صفوی نظری به پیرامونش بیفکنیم پ، تک درختهای عظیم الجثه سرو را در اطرافش توانیم یافت که آثاری بجای مانده از باغهای قدیمی منطقه فین اند.
• درختان از عناصر اصلی معماری باغ فین کاشان هستند که زیبایی آن را دوچندان کرده‌اند.
• علاوه بر ۵۷۹ اصله درخت سرو، ۱۱ درخت چنار در باغ خودنمایی می‌کنند که چندین قرن قدمت دارند. قدیمی‌ترین درختان باغ که به سرو لیلی و مجنون شهرت دارند، با عمری حدود ۵۰۰ سال در کنار کوشک قاجار قرار گرفته‌اند.
• همین موضوع نشان می‌دهد که درخت همیشه سبز سرو چه نقش مهمی در طراحی باغ داشته است. بی‌شک کاشت چند درخت چنار در کنار درختان سرو، برای افزایش زیبایی بصری باغ فین کاشان بوده است.
• درختان دیگری همچون توت، به، انجیر و… نیز در این باغ به چشم می‌خورند.

گذرگاه‌ها در معماری باغ فین کاشان

• محور طولی باغ فین کاشان درست در وسط باغ و در راستای شمال شرقی-جنوب غربی قرار دارد؛ جایی که به ورودی اصلی باغ در جبهه شمالی منتهی می‌شود.
• گذر شرقی-غربی، یکی از گذرهای اصلی باغ است که در دو سوی آن موزه ملی کاشان و کتابخانه امیر کبیر جای گرفته‌اند؛
• گذر شمالی-جنوبی نیز از عمارت سردر شروع می‌شود.
• گذرگاه فرعی باغ نیز از جنوب به شمال کشیده شده است که از عمارت شترگلو در ضلع جنوبی آغاز و به یکی از ورودی‌های فرعی باغ در ضلع شمالی ختم می‌شود.

حوض ها در معماری باغ فین کاشان

حوض جوشان

• یکی از بخش‌های شگفت‌انگیز باغ فین است که برای هر گردشگری جذابیت دارد. کف این حوض تماما کاشی‌کاری و دارای نقوشی مشابه قالی‌های کاشان است. این کاشی‌ها در اوایل دوره رضا شاه توسط غارتگرانی به سرکردگی نایب حسین کاشی، به باغی خصوصی برده شدند؛
• هرچند به‌دلیل نداشتن مهارت در تعبیه سیستم پیچیده کاشی‌ها، آن‌ها هیچ کارایی نداشتند و به‌غیر از تعدادی که از بین رفتند، بخشی از این کاشی‌ها به موزه لوور پاریس فروخته شدند.
• حوض جوشان ۱۶۰ حفره دارد که هر یک نماد گل‌های قالی بوده‌اند. عملکرد جالب این حفره‌ها به این شکل بوده است که وقتی آب از اولین حفره به‌صورت فواره بیرون می‌زد، دومین حفره به‌عنوان مکش آب عمل می‌کرد.
• در نتیجه نیمی از حفره‌‌ها برای فواره و نیمی دیگر برای مکش آب بودند و از آنجا که ورود و خروج آب به‌طور یکسان انجام می‌شد، آبی از حوض سرریز نمی‌شد. همین ویژگی‌ها آن را به شاهکار هنر آب‌رسانی تبدیل کرده است و این طور به نظر می‌رسد که از طرح‌های غیاث‌الدین جمشید کاشانی است و ابعاد آن از نسبت طلایی پیروی می‌کند.

حوض دوازده فواره

• در زمان محمد شاه قاجار ساخته شد و حوضی شبیه به جوی آب پر از فواره است که يكی ديگر از شگفتی‌های باغ فین به شمار می‌رود.
• اين بخش بعد از حوض جوشان قرار دارد که وقتی آب به داخل حوض فرو می‌‌رود، به‌وسیله تنبوشه‌های سفالی به حوض دوازده فواره سرازير می‌شود و به همین ترتیب فواره‌های این حوض به کار می‌افتند.
• شاید جالب باشد بدانید فلسفه استفاده از حوض‌خانه و آب‌نما در باغ‌های ايرانی، ايجاد حس آرامش در اثر دیدن آب و شنیدن صدای آن و همین طور خنک‌كردن هوای محیط بوده است

چشمه سلیمانیه

• در جنوب باغ فین کاشان چشمه آبی موسوم به چشمه سلیمانیه ، با قریب به دوازده سنگ آب وجود دارد. آب آن فوق العاده صاف است ولی به واسطه داشتن بعضی املاح برای آشامیدن مناسب نیست.
• آب چشمه فین به واسطه کیفیتهای خاص خود مانند صافی و پاکی و روشنایی کمنظیر و همچنین کیفیت ثابت و تغییر و ناپذیرش همواره مشهور و بوده است.

بناهای باغ فین

کوشک صفوی

• در زمان شاه عباس اول در دو طبقه ساخته شد تا محلی برای مراسم جشن و بارعام و همین طور تفریح و تفرج باشد. عمارت كلاه فرنگی در دوره‌ شاه صفی به آن اضافه شد كه اثری از آن باقی نمانده است.
• كوشک باغ فین کاشان در واقع قصر کوچکی است كه در محل تلاقی محورهای اصلی باغ و در مركز باغ ايرانی ساخته می‌شد.
• كوشک صفوی به‌شکل چهارضلعی است که حوض فوق‌العاده زیبایی در مركز آن وجود دارد.
• نقاشی‌های کم‌رنگی از رضا مصور کاشی در ورودی عمارت به چشم می‌خورد که برای هر بیننده‌ای جذاب است. این نقاشی‌ها در اثر حمله افغان‌ها و زلزله دچار آسیب شدند و در زمان قاجار هم روی آن‌ها گچ‌اندود شد؛ هرچند در حال حاضر بخشی از آن‌ها را از زیر گچ بیرون آورده‌اند.
• شاخصه دیگر این بنا را می‌توان جریان آب در دو طرف عمارت دانست که بخش اصلی آن شامل استخر بزرگی در پایین‌دست کوشک و حوض دوازده فواره در بالادست آن می‌شود

عمارت سردر

• ساختمانی دو طبقه است که در همان بدو ورود به باغ فین کاشان قرار دارد. این سازه در دوره صفوی ساخته شد و دارای تالاری است که نقش اتصال بیرون و درون باغ به یکدیگر را بر عهده دارد.
• در طبقه‌ پایین بنا یک هشتی به چشم می‌خورد که مراجعه‌کنندگان در این محل منتظر می‌ماندند. پس از این هشتی، دالان ورودی و اتاق‌های جانبی قرار گرفته‌اند. عمارت سردر علاوه بر تالاری وسيع، ايوان‌هايی دارد که آن را به چهار طرف باغ فین کاشان مشرف می‌کنند.

اتاق شاه نشین

• محمد شاه قاجار دستور داد بنایی در باغ فین کاشان ساخته شود که به اتاق شاه نشین معروف شد. اين اتاق به‌عنوان اتاق پنج‌ دری و اتاق ارسی نیز شناخته می‌شد که علت آن به‌ وجود پنج در (پنجره) مشرف به حياط و همین طور بازشوهای كشويی عمودی مربوط می‌شود.
• اتاق‌هایی موسوم به اتاق‌های گوشواره برای خدمه در طرفین این بنا وجود دارد و خدمه برای انجام تشریفات، به‌جای در اصلی از در‌های جانبی استفاده می‌کردند.
• اتاق تشریفات دارای پنج دری با پنجره‌های اُرسی است و گل میخ‌هایی روی آن وجود دارد که علاوه بر جنبه زیبایی، برای محافظت از چوب در برابر موریانه بوده‌اند.
• شیشه‌های رنگی این اتاق نیز بسیار دیدنی هستند. یکی از دلایل به‌کارگیری این نوع شیشه، دفع حشرات بوده است. برای اینکه نم حوض وسط اتاق به این بنا آسیب وارد نکند، کانال‌هایی در ازاره‌ها تعبیه شده بود که باعث جریان هوا در پشت دیوار اصلی می‌شد.

کوشک قاجار

• با دستور فتحعلی شاه در سال ۱۱۸۹ شمسی ساخته شد و به همین جهت با نام‌های صوفه فتحعلی شاهی و شترگلوی فتحعلی شاهی نیز شناخته می‌شود.
• از بخش‌های مختلف این بنا می‌توان به چهار طاقی با حوض جوشان، حوضخانه و صفه‌ چهار ایوانی سرپوشیده و شاه نشین اشاره کرد. دو حیاط خلوت در ضلع جنوبی و شمالی کوشک وجود دارد که مجهز به چندین اتاق و لوازم سکونت زندگی هستند.
• در سقف ساختمان کوشک می‌توان شاهد نقاشی‌هایی از صنیع الملک غفاری بود که بخش‌های زیادی از آن به‌خاطر بی‌توجهی و در اثر عوامل انسانی، رطوبت و نم از بین رفته‌اند.
• نقاشی‌های بالای حوض به بزم‌های شاهانه، شکارگاه، قصه‌های قرآنی و وقایع خود باغ مربوط می‌شوند؛ ضمن اینکه تصویر ۱۸ پسر فتحعلی شاه نیز دورتادور ایوان کوشک نقاشی شده است.

حمام ها در معماری باغ فین کاشان

حمام سلطنتی

• حمام سلطنتی در سال ۱۱۸۹ هجری شمسی به دستور فتحعلی شاه ساخته شد تا شاهان قاجار هنگام تفرج در باغ از این حمام استفاده کنند. ضمن اینکه حمام کوچکی برای خدمه در نظر گرفته شد که در برخی از روزهای هفته امکان استفاده از آن برای مردم عادی وجود داشت.
• حمام سلطنتی باغ فین کاشان از بخش‌های مختلفی همچون رختکن، سربینه، دالانی فرعی برای رساندن وسایل به داخل حمام و صحن اصلی حمام تشکیل شده است. صحن اصلی حمام نیز اجزای خاص خود را دارد و شامل شاه نشین، اتاق‌های حجامت، خزینه، حوض آب گرم، حوض آب سرد و حوض آب نیمه‌گرم می‌شود.
• آب حمام از طریق «تون» و فضای حمام به‌وسیله کانال‌های گربه‌رو در زیر کف حمام گرم می‌شد. این کانال‌ها برای انتقال گرما و دوده‌های تون به دودکش‌ها بودند که هم دوده‌ها را بیرون می‌بردند و هم کف حمام را گرم می‌کردند.
• دیوارهای حمام با ساروج ساخته شده که محافظ خوبی در برابر رطوبت است و به این ترتیب مانع از آسیب‌دیدن پایه‌ها و دیوار بنا می‌شد. حفره‌هایی در سقف حمام وجود دارد که روشنایی حمام را تامین می‌کردند.

حمام صفوی

همان جایی است که صدر اعظم ایران زمین در ۲۰ دی ۱۲۳۰ هجری شمسی به قتل رسید و به همین دلیل با نام حمام امیر کبیر شناخته می‌شود. این حمام حدودا سال ۸۸۲ هجری شمسی ساخته شد و اکثر بخش‌های آن مشابه حمام سلطنتی است. از بخش‌های جذاب حمام می‌توان به هفت کاشی در خزانه آن اشاره کرد که قدمت‌شان به حدود ۵۰۰ سال می‌رسد.

حیاط خلوت کریم‌خانی

• حیاط خلوت کریم‌خانی که به دستور کریم‌خان زند در جبهه‌ جنوب‌غربی باغ فین ساخته شد، از اتاق‌های پنج دری، اتاق‌های ساده و یک حیاط کوچک تشکیل شده است. در واقع در دو طرف این حياط كوچک، اتاق‌های تودرتو قرار دارند.
• برج و باروی مستحكم از خصوصيات اصلی باغ فين است كه آن را به یک باغ قلعه تبدیل کرده‌اند و علاوه بر ایجاد ایمنی برای باغ، شكوهی شاهانه به آن داده‌اند که همین موضوع وجه تمایز آن با باغ‌های معمولی است. در زمان صفوی حصار اصلی باغ با چهار برج ساخته و در دوره‌های بعد دستخوش تغييرات و تخریب‌هایی شد. با این حال، در دوران قاجار سه برج به حصار محيطی باغ الحاق شد.

اصطبل باغ فین

در مجاورت موزه، آثاری از یک اصطبل وجود دارد که با اینکه در متون تاریخی هیچ اشاره‌ای به آن نشده است و اين موضوع نیازمند كاوش‌های باستان‌شناسی است؛ مستندات معدودی در این رابطه وجود دارد، نظیر طرح ماكسيم سيرو که در كتاب کاروان‌سراهای ایران و ساختمان‌های کوچک میان راه‌ها آمده است. این طور به نظر می‌رسد که قدمت این اصطبل با خلوت نظام الدوله یکسان باشد.

كتابخانه باغ فین

در متون تاریخی از ساختمان كتابخانه (عمارت بادگير) واقع در ضلع شرقی باغ فین کاشان ، حرفی به ميان نیامده؛ اما مسلما این ساختمان در دوران قاجار به محور عرضی باغ اضافه شده است. اين بنا از سال ۱۳۳۴ شمسی به‌عنوان كتابخانه عمومی اميركبير استفاده می‌شود.

سخن آخر

نام فین برای باغ فین کاشان از منطقه ای که در آن قرار دارد، یعنی منطقه فین کاشان گرفته شده است. خود واژه فین نیز از فینه گرفته شده که نام نوعی کلاه بوده که مردم در این منطقه روی سرشان میگذاشته اند. قبل از این نام در گذشته نام این باغ، باغ شاه بوده است که شاه در اینجا اشاره به بزرگی و عظمت این باغ داشته. یعنی این باغ شاه باغ های ایران است .

از لحاظ معماری طراحان باغ فین کاشان در گذشته، تمام اصول استاندارد ساخت یک باغ زیبا را رعایت کرده اند. مهم ترین شاخصه ی طراحی این مجموعه ی تاریخی تقارن آن بوده که از اهمیت ویژه ای هم در زمان خود برخوردار بوده است اما به تدریج با دخالت پادشاهان بعدی حاکم بر این شهر، در تقارن باغ دخل و تصرف شده و میزان آن کمتر و کمتر گشته است. بیشتر از همه در زمان صفویه تغییرات در تقارن باغ  ایجاد شده است.

ابتدایی ترین و عمومی ترین اصل در بــاغ ايرانى ايجاديك محور حركتى طولى در ميانه باغ اســت. در دو ســمت اين محور درختان ًهميشــه ســبز)كاشته شــده اند.

اين محور يك ســايها نداز (معمولا پرســپكتيوتك نقطه اى با عمق زيادارائه میدهد؛ فضاى بی انتهايى كه انســان را وادار میكند به درون خويش بنگردو به نوعى از ادراك شهودى دست يابد.

عنصرمهم ديگردر باغ فین کاشان حضور آب در وسط محور است كه صداى ايجادشده توسط سينه كبكی هادركنار صداى پرندگانى كه در ميان شاخ وبرگ درختان آشيانه دارند، يك فضاىشنيداری خاص ومنحصر به فرد درآن پديد آورده است.

محصوريت باغ فین ديد ازداخل به خارج واز خارج به داخل را محدودو باغ را به لحاظ بصرى از محيط اطراف خود مجزانموده است.

روشنايی ملايم به واسطه ممانعت شاخ وبرگ درختان ازرســيدن نور خورشيد به زمين، سبب كاهش كنتراست رنگی ميان عناصر شده و تركيب ملايمى را ايجادكرده است.د

این باغ زیبا در سال ۱۳۱۴ با شمارهٔ ثبت ۲۳۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است

منابع:

Fin Garden, a Melancholic Image of Heaven in Kashan

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی