میدان خان یزد (یکی از آثار ملی ایران به شماره ثبت 1709)

میدان خان از میادین تاریخی ایران در قلب محلـه گـودال مصـلی واقع در بافت تاریخی و جزء نقاط دیدنی شهر یزد می باشد که زمان شکل گیری آن به دوره قاجار برمی گردد.

در زمان قاجـار تداوم توسعه شمالی جنوبی شهر، با شکل گیری مجموعـه خان، میدان خان، مدرسه خان، لرد لاجوردی در امتـداد بـازار خان به گونه ای به اعتبار این مسیر افزوده و اهمیت این مسیر را به عنوان محور تجاری شمالی جنوبی افزایش می دهد.

در حقیقت میدان خان، نقش وزن دهنـدگی به مسیری را دارد که دو میـدان اصـلی شـهر در زمـان قاجـار یعنـی میـدان شاه طهماسب و میدان امیرچقماق را به هم وصل می کرد.

ایـن میـدان وسیع و خـوش طـرح و سبک، بخشی از مجموعه بزرگ تری به نام مجموعه خان است. میدان خان با مغازه های اطراف خـود، راهـی بـه بازار قیصریه، بازار مسجد ملااسماعیل، بـازار مسگری و مسجد ریگ و مسجد ملااسماعیل دارد. همچنین در قسمت شمال شرقی میدان مدرسه شفیعیه و در ضلع جنوب غربی آن، بانک شاهنشاهی که نخستین بانک شهر یزد می باشـد قرار دارند.

میدان خان، زمینه ی مناسب برای کنار هم قرار گرفتن کاربری های متفاوت فراهم شده است و تنوع در کاربری های موجود به طیف وسیعی از نیازهای مردم پاسخ می دهد و به حضور مردم در مجموعه کمک می کند. لذا، نه تنها به لحاظ کالبدی بلکه به واسطه تنوع فعالیت های باسابقه و رخدادهای متنوع و همچنین، حضور افراد متنوع با زمینه های ذهنی گوناگون واجد هویت شناخته می شود.

تاریخچه میدان خان

میدان خان در اوایل قرن ۱۲ به فرمان حاکم شهر، محمد تقی خان در دوره قاجار، در میانه محور شرقی غربی واقع بین تکیه امیر چخماق و شاه طهماسب ساخته شد.

عوامل و عناصر هویت بخش در طراحی میدان خان

اجزا و عناصر معماری

• در عناصر معماری موجود در میدان خان، وحدت شکلی و پیوستگی وجود دارد و مصالح به کار رفته در آن، بوم آورد و هماهنگ با اقلیم شهر یزد است که استفاده از این نوع مصالح تاثیر بسزایی در ایجاد تصویر ذهنی به و یادماندنی از فضاهای شهری یزد من جمله میدان خان در ذهن بازدیدکنندگان از این فضاها داشته است.
• یکی از مهمترین اجزا معماری موجود در میدان خان، جداره های آن است. جداره های موجود در میدان از اصالت و ارزش تاریخی برخوردارند. جداره های تشکیل دهنده ی میدان خان یکی از عوامل ایجاد کنندهی تصورات ذهنی هستند. این جداره ها که از تکرار قوس های ساده به وجود آمده اند، ریتمی را در فضای میدان ایجاد کرده اند. لذا این تشخص جداره ها در میان بافتهای همجوار به نوعی تداعی هویت در میدان خان را دارد.

دسترسی ها و ورودی ها

این میدان دارای شش دسترسی از راسته بازارهای مختلف است، گرچه دسترسی اصلی آن از بازار قیصریه و مقابل ورودی مدرسه ی خان بوده است.

تعدد دسترسی ها به میدان، سبب زنده نگهداشتن و حفظ کارایی آن شده است. ورودی های میدان خان، امکان استفاده همزمان از میدان را برای پیاده ها و سواره ها فراهم می کند. بعضی از قسمت های میدان، تنها به افراد پیاده اختصاص دارد. از آنجا که ایجاد قابلیت پیاده روی در فضاهای شهری می تواند به تقویت هویت جمعی در این فضاها بپردازد، لذا می توان گفت میدان خان از این جهت نیز زمینه ساز هویت جمعی است.

ویژگی های طراحی میدان خان یزد

علاوه بر ویژگی هایی که اجزا و عناصر معماری به تنهایی و به عنوان یک جز دارند، نحوهی سازمانده و ارتباط این عناصر با هم نیز، ویژگی هایی را در فضای میدان ایجاد می کند که این ویژگیها بر معنای میدان تأثیر زیادی دارند و به نوعی ارتباط بین فرم و عملکرد در فضا را تداعی می کنند که باعث ایجاد فضای با معنا و هویتمند شده است.

• نسبت ارتفاع جداره به کف، یا به عبارتی محصوریت در میدان خان ۱ : ۳ است که در این نسبت ناظر علاوه بر جداره ها قسمتی از آسمان را نیز مشاهده می کند. این درجه ی محصوریت مطلوبترین نسبت است علاوه بر نسبت ارتفاع جداره به کف، پیوستگی جداره های میدان نیز در تعریف محصوریت آن نقش اساسی دارد.
• عامل دیگری که از طریق معنا و تصویر ذهنی ، هویت خاصی را از میدان به ارمغان آورده، ساختار آن است که به دلیل هندسه ی فضایی ساده و قابل درک آن و سازماندهی مناسب اجزا و متناسب با الگوی شهرسازی و معماری حاکم بر زمان خود ، در حکم شناسنامه ای از زمان و تاریخ تولد این میدان و فعالیتهای ممکن در آن و … می باشد .
• یکی از توقعات مردم از میدان به منزله ی یک فضای شهری، تعین فضایی است، محصوریت موجود در میدان خان، تعین فضایی در این میدان ایجاد کرده است و احساس قرار گرفتن در یک فضا را به انسان منتقل می کند. بنابراین میتوان گفت این میدان مهمترین شرط هویتمندی را دارا می باشد
• تناسبات موجود بین عناصر کالبدی در این میدان، مقیاس انسانی در آن ایجاد کرده است. رعایت مقیاس انسانی در میدان ، سبب تداوم حضور مردم شده است. همچنین رعایت مقیاس انسانی، آسایش بینایی در میدان به وجود آورده است. وجود مقیاس انسانی در میدان خان، بیانگر توجه به نیازهای انسانی در آن است.
• هرچه که انسان راحت تر بتواند با محیط بیرون از خود ارتباط برقرار نماید و هرچه فضا با نیازها و انتظارات و خاطره های وی نزدیک تر باشد، تعلق خاطر بیشتری در وی به وجود می آید که به تقویت هویت شخص و جامعه می انجامد که این همه در فضای میدان به طرز بارزی مشهود است.
• تباین فضایی در میدان خان که از  ترکیب جالب و پیوسته ای از فضاهای متباین به وجود آمده است از خصلت های روشن این میدان است.
• در این میدان فضاهای باریک و گشاد، سرپوشیده و سرباز و … به زیبایی در کنار هم قرار گرفته اند. همچنین جداشدن حوزه علمیه از زمینه به خاطر عملکرد ویژه اش و جداشدن گلدسته از زمینه اش به علت داشتن فرم متفاوت با زمینه ویژگی تباین را سبب گردیده است.
• منظور از عناصر عملکردی ثابت، کاربری های موجود در میدان خان است. همان طور که قبلا نیز اشاره شد فضای شهری علاوه بر شکل کالبدی دارای محتوا است، فعالیتها و رفتارهای استفاده کنندگان، محتوای فضای شهری را تشکیل می دهند. همانطور که افراد علاوه بر ظاهر با رفتارهایشان شناسایی می گردند، هویت فضای شهری نیز با شکل و شاکله آن تعیین می گردد.
• کاربری های موجود در میدان شامل کاربری تجاری، آموزشی، مذهبی، خدماتی و … است که در واقع محتوای آن را تشکیل می دهند و با بروز فعالیتها و عملکردهای محتلف سبب و ایجاد هویت در این فضا گردیده است .
• تنوع کاربری های موجود در میدان خان سبب جذب و حضور افراد گوناگون در آن شده است و در میدان سرزندگی ایجاد کرده است. به عبارتی دیگر حضور مستمر افراد در این فضا، رخداد دوباره این رویدادها و تداعی آنها در ذهن ساکنین، احساس تعلق افراد را به میدان ارتقاء داده و به رفتارهای آنها جهت می بخشد و اینجاست که هویت جمعی در این فضای شهری متجلی می گردد.
• لازم به ذکر است علی رغم وجود کاربری های متنوع در میدان، نحوه ی ترکیب و قرارگیری کاربری ها به گونه ای است که این کاربری ها مزاحمتی برای یکدیگر ایجاد نمی کنند.
• عناصر نیمه ثابت موجود در میدان خان را می توان در دو دسته ی عناصر طبیعی و مصنوع قرار داد. عناصر طبیعی شامل پوشش گیاهی و عناصر مصنوع شامل مبلمان شهری، ویترین مغازه ها، علایم و … است . از آنجایی که فضای شهری مناسب ترین بستر ارتقاء هویت جمعی است، زیرا در این فضاست که افراد آزادانه با یکدیگر به تعامل می پردازند و از بسیاری از این تعاملات خاطره و رویداد می سازند، به یاد می آورند و تداعی می کنند.
• وجود پوشش گیاهی و سایه اندازی درختان در فضای میدان، با توجه به قرارگیری در شهر یزد و در اقلیم گرم و خشک، فضای بسیار مناسبی را برای استراحت و تعاملات اجتماعی فراهم نموده است و آن را به یک فضای باهویت تبدیل نموده است.
• منظور از عناصر غیرثابت، مردم و رفتارهای آنها و نوع روابطی است که با یکدیگر برقرار می کنند. تنوع کاربری های موجود در این میدان سبب حضور گروههای مختلف و متنوع مردم در این فضا شده است و تنوع در فضای آن و ویژگی های کالبدی میدان، مبلمان شهری و پوشش گیاهی، جذب بیشتر و تشویق مردم به حضور در فضا را افزایش داده است.
• به عبارتی ، عناصر ثابت و نیمه ثابت هویتمند این فضای شهری ، بر حضور یا عدم حضور مردم ( عناصر متحرک ) و رفتار آنها تأثیر گذاشته و البته لازم به ذکر است که این تأثیر دامنه خود را تا تأثیر بر روی نوع رفتارها ، نوع روابط بین مردم با هم و با فضا ، احساسات مردم در فضا و معنای نقش بسته در اذهان مردم و خاطرات آنها از فضا نیز می گستراند.
• همچنین، الگوی معماری درونگرا و شفافیت موجود در جداره میدان خان ، امکان مشاهدهی فعالیتهای داخلی و واقع در عرصه میدان را فراهم کرده و سب و سبب ایجاد خوانایی در الگوهای فعالیتی شده است و از این ره، بر تصویر ذهنی مردم نقش بسته است و بدین ترتیب، مردم هر بخش از فضا را با فعالیت های عجین می دانند که در بخش های دیگر ممکن نیست.

سخن آخر

فعالیتهای جاری و سابق میدان خان و سایر عوامل بخصوص هویتمندی فضا معنای خاصی چون و تاریخی بودن، محل برگزاری مراسم در ایام محرم، تمرکز فعالیتهای خاصی چون مسگری ، صنایع دستی یزد و … را در اذهان مردم بخصوص شهروندان و حتی استفاده کنندگان از این فضا ایجاد نموده است.

سرزندگی نیز به واسطه تنوع کاربری های میدان و فعال بودن جداره ها، حضور گروههای مختلف در ساعات طولانی از شبانه روز، دلبازی حاصل از محصوریت مطلوب و وجود پوشش گیاهی در میدان ایجاد گردیده است.

انعطاف هم در پی نحوه ترکیب اجزا و عناصر معماری در این میدان، امکان انجام فعالیتهای مختلف برای مقاصد گوناگون چون مراسم روضه خوانی، نقاشی و استراحت افراد و پارک خودروها و … و وجود و عناصر نیمه ثابت به میزان مطلوبی فراهم شده است.

خوانایی نیز از دیگر عواملی است که با بروز معنی، هویتمندی میدان خان را سبب شده است. چنانکه فرم ها و نشانه های معماری، مقیاس انسانی و محصوریت مطلوب در این میدان، به ایجاد تصویر ذهنی روشن و دقیقی از آن در ذهن کمک کرده و باعث شده تا میدان به لحاظ کالبدی یک فضای خوانا باشد.

منابع: