باغ شاهزاده ماهان

باغ شازده در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی کرمان و در دامنه شمالی کوه جوپار در حاشیه شهر ماهان قرار گرفته است.

باغ شاهزاده در نزدیکی ماهان در ارتفاع دو هزار متری از سطح دریا در حاشیه کوه جوپار و در زمینی به مساحت بیش از پنج هکتار بنا شده است.

تاریخچه باغ شاهزاده ماهان

باغ شازده مربوط به اواخر دوره قاجاریه بوده و در سال ۱۲۷۶ به دستور محمدحسن خان سردار ایروانی، حاکم وقت کرمان ساخته شد. وی در زمان حکمرانی خود دستور ساخت باغ زیبایی را در ۲ کیلومتری ماهان کرمان، در دل دامنه‌ های کوه‌ های تیگران و در مسیر جاده ابریشم داد اما عمرش باقی نبود تا اتمام ساخت این باغ را ببیند پس از مرگ وی این بنای زیبا نیمه ساخت رها شد.

پس از مرگ این حاکم، باغ شاهزاده توسط عبدالحمید میرزا ناصرالدوله حاکم کرمان طی یازده سال ساخته شد و یکی از نمونه های زیبای معماری باغ ایرانی محسوب میشود.

معماری باغ شازده ماهان

• معماری باغ شازده ماهان مساحتی قریب به ۵/۵ هکتار و شامل دو مجموعه شرقی و غربی میباشد.
• کوشک باغ شازده به صورت دو آشکوبه ساخته شده است و سر در آن از معماری منحصر به فردی برخوردار است که آن را از سایر باغ های ایرانی متمایز می سازد.
• برخی از عوامل مؤثر در طراحی باغ ایرانی شامل تأثیر محیط پیرامون، آب ، فضای سبز، سایه و هندسه میباشد، در طراحی باغ شاهزاده نیز به نوعی دیده می شوند و تمام این عوامل می توانند به عنوان عاملی مؤثر در ایجاد تصویر ذهنی بازدیدکنندگان از این باغ مورد بررسی قرار گیرد.
• نوع دسترسی در معماری باغ شازده ماهان از طرق مختلف امکان پذیر است. راه رسیدن به بنا می تواند از طریق مستقیم و یا مورب و یا چرخشی باشد.
• ترکیب فضای باز و نیمه باز و بسته در کوشک اصلی و کوشک ورودی باغ شاهزاده همانند سایر بناهای و سنتی ایرانی به خوبی دیده می شود.
• ایجاد تضاد بین فضای بسته و فضای باز کوشک و توده درختان اطراف آن نیز یکی دیگر از ویژگی های خاص این باغ میباشد.
• یکی از هنرهای معماری ایرانی که در معماری باغ شاهزاده نیز دیده می شود ساخت انواع در و پنجره چوبی و چگونگی هدایت نور به داخل فضا میباشد.
• سکانس و حرکت در باغ شازده ماهان راه ورود به باغ، با تجربه کردن مقوله دورنمایی یا “پرسپکتیویته” همراه و همزاد است. اجزا و عناصری که در طول راهی دیده می شوند که آدمیزاد را به باغ می برد.
• در انتهای باغ و عمود بر محور اصلی، کوشک با بالاخانه جلوه‌گری می‌کند که با سردر ۲۳۵ متر فاصله دارد.
• این عمارت ۴۸۷ متر مربع مساحت دارد و مکانی برای پذیرایی و سکونت صاحب باغ بوده است.
• در پشت ساختمان باغ شازده باغی کوچک با درختان میوه وجود دارد که در واقع، باغچه‌ای اختصاصی برای اهالی باغ بوده است.
• نهر باغ ابتدا از آبراهه‌هایی این قسمت عبور می‌کند و سپس وارد مجراهای اصلی می‌شود
• بناهای خدماتی باغ شاهزاده نیز مماس با دیوار اصلی باغ و خارج از آن قرار دارند.
• در شرق کوشک، حمام و در قسمت بالایی حمام نیز ساختمان مسکونی نگهبان یا زعیم‌باشی جای گرفته است.
• بخشی از این ساختمان روبه فضای پشت بالا خانه است و به‌علت داشتن عمق زیاد، این بنا نسبت به سایر اتاق‌های اطراف باغ بیشترین بیرون زدگی را از دیوار مجموعه دارد.
• درضلع مقابل نیز اتاق‌هایی دیده می‌شود که نیمه‌کاره رها شده‌اند
• برای رسیدن به این سردر باید از یک بنای دو طبقه که بخش ورودی باغ شاهزاده را شامل می‌شود گذر کنید و به هشتی کوچکی برسید
• ابنایی در بالاترین قسمت باغ شازده قرار دارد که، عمارت بالاخانه یا کوشک اصلی است که به عنوان عمارت شاه‌نشین محسوب می‌شود.
• در مقابله این کوشک زیبا حوضی قرار دارد که دارای ۵ فواره است که آب آن به پاشویه‌ای سنگی می‌ریز و در ادامه آن ۱۰ آبشار کوچک زنده می‌شوند.
• کوشک در نقطه مرتفع باغ شاهزاده تخت قرار می گیرد، از نظر منظر دیدارای دیدی بسیار عالی است و نوعی احساس متعالی در انسان بر می انگیزد.
• از سوی دیگر توجه به فضای باز ایوان، کوشک و رواق های نیمه باز بنا به دقت دیده می شود
• 
• باغ شاهزاده ماهان هم مانند خیلی از باغ‌های ایرانی، حیاط و حوض مستطیلی دارد
• درست در پایین‌ترین قسمت باغ شازده، سردری وجود دارد که با کاشی‌های آبی فیروه‌ای، زرد، سفید و سیاه مزین شده است
• توجه به ریتم تکرار شونده درختان، تکرار قوس های نما در درها و پنجره ها دیده می شود، همچنین توجه به تقارن بنا قابل مشاهده است.
• باغ شاهزاده ماهان، در صحرایی وسیع کرمان قرار دارد، شکل کلی باغ با محور مرکزی، آبشارها، پیاده روها و ردیف متناوب درختان چنار وسرو، کرت های جانبی میوه، دید بیننده را به بنای سفید بالاخانه در متن کوه ها متوجه می سازد.
• راه به عنوان عامل حرکت و مسیر ارتباطی بین سردر ورودی تا کوشک اصلی باغ شاهزاده ، لبه، مرز بین دو حوزه فضای سبز و آب و مسیرهای ارتباطی، نشانه، کوشک اصلی به عنوان عنصری عینی در جذب مخاطب موثر می باشد.
• سرو، چنار، درختان میوه، سپیدار و تبریزی، درختان تشکیل دهنده پوشش گیاهـی ایـن بـاغ اسـت.
• از ویژگیهای این باغ که به صورت پله ای ساخته می شود وجود آبشارهای زیبا در محور اصلی آن است
• نمایش آب به دلیل پلکانی بـودن بـاغ با فرم عمودی و افقی، آبشارهایی مکرر و حوضچه ها و آبنمایی بزرگ خودنمایی می کند.
• محصوریت ایجاد شده توسط درختان همیشه سبز در طول مسیر دیده شده و تضاد ایجاد شده توسط آن با فضای بازی که در انتهای مسیرا است ، قابل مشاهده است.
• معماری باغ شازده ماهان یکی از بهترین باغ‌های شیب‌دار یا باغ–تخت‌های ایران به شمار می‌رود.
• ۱۲ سطح پلکانی به‌همراه آبشارها، فواره‌ها و دو حوضچه پر آب که از دو سمت با درختان بلند قامت باغ احاطه شده‌اند در برابر دیدگانتان ظاهر می‌شوند.
• نهر آبی که در این مکان جریان دارد از بالای باغ وارد می‌شود.
• منبع این نهر، قنات تیگران است که از ارتفاعات جوپار سرچشمه می‌گیرد و بعد از آبیاری کرت‌ها و مسیرها به‌صورت آبشارهایی در سطح پلکانی و سطح شیب‌دار جاری می‌شود و تا بیرون باغ ادامه دارد و به‌سمت ماهان می‌رود
• در ساخت بناهای باغ شاهزاده ماهان از آجر به‌همراه اندود کاهگل استفاده شده است.
• در برخی قسمت‌ها مانند سردر ورودی کاشی‌های زیبا و چشم‌نوازی دیده می‌شود.
• دیوار باغ شازده نیز با اندود گل پوشیده شده و در جاهایی که به بالاخانه و سردر می‌رسد با اندود گچی مزین شده است
• برای کف‌سازی باغ ماهان قلوه‌سنگ و ملات به کار رفته که در بخش‌های پیرامون عمارت و سردر با نقش‌های هندسی تزیین شده‌اند.
• در پله‌ها و حاشیه باغچه‌ها آجر و در درز میان کرت‌ها و پیاد‌ه‌روها سنگ کار شده است

سخن آخر

معماری باغ شازده ماهان از باغ‌های تمام عیار ایرانی و یکی از بهترین باغ‌های شیب‌دار یا باغ تخت به شمار می‌رود. از ویژگی‌های این‌گونه باغ‌های مطبق، نمایش بی‌نظیر و تماشایی آب به‌صورت پلکانی و در سطح‌های افقی و عمودی است.

وسعت باغ شازده مستطیل شکل حدود ۵/۵ هکتار است که دارای ۴۰۷ متر طول و ۱۲۲ متر عرض و شامل سردر ورودی، حمام، عمارت، شبکه آب‌رسانی و حوض است که در میان حصاری بلند از درختان محصور شده‌اند و همچون نگینی سرسبز در دل کویر می‌درخشد و چشم‌نوازی می‌کند.

کوشک که در نقطـه بـالای باغ شاهزاده است، دو اشکوبه بوده و از نظر منظری دارای دیدی بسیار عالی است و نوعی احساس متعالی در انسان بر می انگیزد.

از بیرون باغ شازده تا 6 کیلومتری شهر ماهان و تا 35 کیلومتری مرکز استان کرمان هیچ خبری نیست، جز خشکی و کوه پایه‌های تیگران. اما داخلش دنیایی از شگفتی با کاشی‌کاری‌های باصفاست که رنگ‌های فیروزه‌ای نقش‌هایش مسحورتان می‌کند. البته ملات، کاهگل و آجر زردرنگش هم نقش و نگارهای آن را بیشتر به چشم می‌اندازند.

منابع:

Ancient Urban Gardens of Persia

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در همدان
• کاشی مسجدی در کرج
• کاشی مسجدی در تهران
• کاشی مسجدی در اصفهان