باغ عفیف آباد

باغ عفیف آباد شیراز که باغ گلشن نیز نامیده میشده، با وسعتی حدود ۱۲۷۰۰۰ متر مربع از زیباترین باغ های تاریخی ایران در شهر شیراز است.

این باغ که امروز در منتهی الیه خیابان عفیف آباد امروزی در شیراز واقع شده است، در دوره صفویه از باغ ها و گردشگاه های مهم شهر بوده است.

تاریخچه باغ عفیف آباد

باغ عفیف آباد یكی از باغهای قدیمی شیراز است. این باغ در دوره صفویه از باغهای آباد و مهم شیراز و محل نزول پادشاهان بوده است.

یعقوب خان ذوالقدر حکمران فارس  در زمان شاه عباس صفوی، در قسمتی از اراضی این باغ قلعه ای ساخته و برای بنای این قلعه سنگ های گورستان جعفر آباد و مصلی را به کار برده بود.

شاید عمارت باغ عفیف آباد که محل نزول سلاطین بوده و یعقوب خان آن را تبدیل به قلعه کند، همان قصری بوده است که شاه اسماعیل در شیراز بنا نهاده است.در سال ۱۲۸۴ هـ ق ( ۱۸۶۵ م ) به فرمان میرزا علی محمد خان قوام الملک  عمارت فعلی در باغ احداث شد و نوسازی باغ و درختان صورت گرفت. قوام دوم قناتی در نزدیکی باغ را برای آبیاری آن خریداری کرد.

در اواخر دوران قاجار این باغ به دست عفیفه خانم، خواهرزاده ی بانی باغ می رسد. وی در این باغ دگرگونی و بهسازی گسترده ای پدید آورد و به همین جهت پس از آن این باغ به نام عفیف آباد معروف می شود.

اما وارثین باغ در زمان پهلوی آن را به فرح پهلوی همسر محمد رضا شاه هدیه میدهند. در سال ۱۳۴۰ ارتش در مزایده ای این باغ را خریداری می کند تا اینکه پس از انقلاب اسلامی و به کوشش ارتش جمهوری اسلامی و همزمان با روز ارتش در تاریخ ۲۹ فروردین ۱۳۷۰، باغ عفیف آباد به موزه نظامی شماره ۲ کشور مبدل می شود. اکنون این مجموعه شامل یک کاخ سلطنتی، موزه سلاح های قدیمی، حمام ایرانی و یک باغ ایرانی است.

معماری باغ عفیف آباد

• این باغ یکی از کهن‌ترین باغ‌های شیراز است، از همین رو سادگی دیرینهخود نگه داشته است.
• سردرب باغ دارای چهار ستون گچی ساده است و سرستون‌های آن ها با الگو گرفتن از سرستون‌های تخت جمشید طراحی شده است.
• در پیشانی سردرب نگاره دو شیر دیده می‌شود به گونه‌ای که گویی درب را در میان پنجه‌های خود گرفته‌اند.
• پس از گذر از درب، دالانی که آن را به فضای اصلی باغ پیوند می‌دهد قرار دارد.
• در سوی دیگر درب و بر پیشانی دهلیز باغ عفیف آباد آیین تاج‌گذاری یکی از پادشاهان ساسانی به چشم می‌خورد.
• هم چنین در جلوی ساختمان حوض بسیار وسیعی با لبه‌های سنگی وجود دارد که پیوسته آب از میان آن روان است.
• از جلوی حوض خیابان اصلی به باغ شروع می‌شود که در وسط دارای آب نما و گلکاری است و در دو سوی آن درختان سرو و کاج و چنار کهن وجود دارد.
• در محوطه وسیع باغ، باغچه‌های بزرگ ایجاد شده که به وسیله خیابان ها و راهروها از یکدیگر مجزا می‌شوند.
• این باغچه‌ها با نظم خاصی کرت‌بندی و از درختان میوه‌دار گوناگون به ویژه انار پوشیده شده و هم چنین صنوبر، بید، عرعر و درختان بسیار دیگر در آن ها کاشته‌ شده است.
• در سمت شمالی باغ هم محوطه وسیعی وجود دارد. در سال های پیش به وسیله وزارت فرهنگ و هنر تعمیرات مفصلی در باغ عفیف آباد به عمل آمده است.
• ساختمان باغ عفیف آباد در وسط باغ قرار گرفته و دو طبقه است.
• طبقه زیر دارای زیرزمینی کاشیکاری و محوطه وسیعی است و آب نمای زیبایی در وسط آن شناخته شده که آب زلال در آن روان است.
• در حال حاضر این طبقه موزه نظامی شده است.
• نمای شرقی این زیرزمین از پنجره‌های مشبک آهنین پوشیده شده است.
• مدخل اصلی این عمارت در سمت شمال است که به وسیله چند پله سنگی به تراس سر پوشیده زیبا و ایوان طبقه دوم مربوط می‌‌شود.
• در سمت جنوب ساختمان نیز راه زینه‌ای برای رفتن به طبقه دوم ساخته شده است.
• دورادور طبقه دوم عمارت باغ عفیف آباد را ایوانی با ستون های زیبا در بر می‌گیرد که به همه اتاق های این طبقه ارتباط دارد و در وسط بخش شرقی ساختمان ایوانی وسیع و شکوهمند با چهار ستون بلند ایجاد شده است.
• سقف این ایوان با قطعات چوبی چهارگوش و شش گوش پوشیده شده و روی آن ها با نقاشی‌های رنگ و روغن گل و بوته و مناظر ساختمان ها، رودخانه‌ها، شکارگاه ها و رزمگاه ها تزیین گردیده است.
• درب اصلی ساختمان در سمت شمال است که از مسیر پلکان سنگی به تالارسرپوشیده می‌رسد.
• نمای شرقی عمارت در بر گیرنده ایوانی بزرگ و زیباست که در تمام طول بنا کشیده شده است.
• نمای غربی آن بسیار ساده است. ایوان جنوبی نیز از دید آذین‌بندی‌ها همانند ایوان شمالی است.
• ساختمان کاخ باغ عفیف آباد در هر دو طبقه نزدیک به 30اتاق تالار دارد.
• در شمال و جنوب تالار دو بخاری از سنگ مرمر تراشیده شده است.
• طبقه دوم راهروی بلندی دارد که در دو سوی آن اتاق‌های تو در تو جای دارد.
• در مرکز این طبقه تالاری بزرگ و باشکوه وجود دارد.
• سقف تالار چوبی است و به نقش‌های گل و بوته، شکارگاه و بزم و شادی آراسته شده است. دورادور دیوارها گچ‌بری و مقرنس‌کاری شده و درها و پنجره‌ها از شیشه‌ های رنگی ساخته شده‌اند.
• در این طبقه “موزهعبرت” قرار دارد که در بر دارنده اتاق‌های همایش، رخت‌کن، نشیمن، مطالعه، پذیرایی و قمارخانه است.
• معماری باغ عفیف آباد آمیزه‌ای از ویژگی معماری دوران هخامنشی، ساسانی و قاجاریه است. در جانب غربی ساختمان ورودی و پشت دیوار، حمام باغ واقع است.
• این حمام نمونه جالبی از حمام های قدیمی شیراز است.
• هلال پیشانی عمارت کاشیکاری است.
• همه درب های این عمارت منبت‌کاری و نفیس و پنجره‌ها و درک های چوبی ساختمان دارای شیشه‌های رنگی بسیار زیبا است.
• تزیینات داخل ساختمان هم از زیبایی های خاصی برخوردار می‌باشد.

عناصر کالبدی باغ عفیف آباد

کاخ سلطنتی اصلی

کاخ سلطنتی، عمارتی دو طبقه است که از نظر معماری و ساختار، شباهت‌های زیادی به باغ ارم شیراز دارد. این عمارت با 30 تالار و اتاق‌های تودرتو، ترکیبی دلنشین از معماری دوران هخامنشی، ساسانی و قاجاریه است.

عمارت عظیم کاخ باغ عفیف آباد با ایوانی بزرگ و دل‌باز ستون‌های بلند اطراف آن را فراگرفته است. تمام اتاق‌های طبقه دوم به ایوان راه دارند. در فضای ایوان، لحظه تاج‌گذاری یکی از پادشاهان ساسانی کاشی‌کاری و جاودانه شده است.

در اصلی عمارت باغ در نمای شمالی کاخ قرار گرفته است که چند پلکان سنگی شما را به سمت تالار اصلی راهنمایی می‌کند. سردر ورودی دارای چهار ستون با سرستون‌های شبیه به سرستون‌های تخت جمشید است. در این بخش، جذاب‌ترین نکته، سقف چوبی و نقاشی‌های رنگ روغن است که سراسر فضای داخلی سقف را پوشش داده است.

نمای شرقی کاخ  باغ عفیف آباد شیراز ایوان سرتاسری و بسیار بزرگی است که بخش اصلی نمای بیرونی عمارت را تشکیل می‌دهد. دو طرف ساختمان نیز دو تراس بهارخواب با هشت ستون طراحی شده است.

موزه نظامی

در موزه نظامی باغ عفیف آباد، تمام ادوات جنگی مربوط به دوران‌های مختلف تاریخ به نمایش گذاشته شده است. این موزه یکی از بزرگ‌ترین موزه‌های اسلحه به‌شمار می‌رود. موزه نظامی بخش عظیمی از انواع سلاح سرد و گرم، شمشیر، زره، تفنگ، تپانچه و… را به بازدید عموم قرار داده است. این موزه شامل مجموعه‌ای ارزشمند و دیدنی از اسلحه‌های افراد مهم تاریخ همچون فتحعلی شاه، ناصرالدین شاه، محمدرضا شاه، رضا شاه و مظفرالدین شاه می‌شود.

موزه عبرت

طبقه اول عمارت باغ عفیف آباد از طریق سه پله به طبقه‌دوم متصل شده است. این طبقه دارای راهرویی طویل با اتاق‌هایی تودرتو در طرفین است. راهرو شما را به مرکز طبقه راهنمایی می‌کند که تالار بزرگ و مجلل باغ به‌شمار می‌رود.

سقف تالار از جنس چوب است که سراسر آن با ظرافت با طرح گل وبوته، بزم و شادی و… نقاشی شده است. یکی دیگر از دیدنی‌های تالار دو بخاری از سنگ مرمر است که در شمال و جنوب تالار قرار گرفته است. این طبقه با نام موزه عبرت شناخته می‌شود که محلی برای نگهداری و نمایش وسایل شخصی خاندان پهلوی است.

این موزه از بخش‌های مختلفی از جمله اتاق همایش، نشیمن، رختکن، اتاق مطالعه، پذیرایی و قمارخانه تشکیل شده است. فرش‌های اصیل و گران‌بهای اتاق‌ها و پیانوی شخصی فرح پهلوی جزو مهم‌ترین لوازمی هستند که در موزه عبرت به نمایش گذاشته شده‌اند.

حمام سنتی

این حمام سنتی در بخش غربی باغ عفیف آباد شیراز قرار گرفته است. ساختار حمام مانند سایر حمام‌های سنتی ایرانی است اما معماری سنتی ایرانی آن فضایی دیدی ایجاد کرده است. دیوارهای داخلی حمام با نقش برجسته داستان‌های مشهور قدیمی مثل نقش فرهاد در کوه بیستون، دیدار مردم با خسروپرویز ساسانی، صحنه ورودی یوسف به جمع زنان مصری تزیین شده است.

حمام سنتی باغ دارای دو خزینه آب سرد و آب گرم است که آب گرم خزینه توسط دیگ بزرگ مسی در کف خزینه تامین می‌شد.

در گذشته با روشن کردن آتش زیر دیگ، آب کم‌کم گرم می‌شد، دود آتش نیز از طریق مناره بالای پشت‌بام حمام خارج می‌شد. پشت‌بام حمام سنتی دارای یک مناره و قبه (گنبد کوچک) است. این حمام در طول سالیان مرمت و بازسازی شده است و می‌توان گفت کمی از اصالت سابق خود فاصله گرفته است

قهوه‌خانه

قهوه‌خانه سنتی باغ عفیف آباد شیراز درست کنار حمام سنتی در بخش غربی باغ قرار دارد. قهوه‌خانه در گذشته محلی برای استراحت، تفریح و قلیان کشیدن شاهزادگان قاجاری بود. دیوارهای آجری و معماری ایرانی قهوه‌خانه، حس‌وحال کاملا سنتی به فضا بخشیده است. البته نباید فراموش کنیم که حوض کوچکی هم در وسط قهوه‌خانه دلبری می‌کند.

قهوه‌خانه دارای شش حجره با کاشی‌های طراحی‌شده است، طرح‌ کاشی‌ها شرح تصویری از داستان‌های مهم شاهنامه، مثل داستان ضحاک و کاوه آهنگر، زال و سیمرغ، نبرد رستم و سهراب، نبرد تهمتن و دیو سپید و نبرد رستم و اسفندیار است. البته فضای قهوه‌خانه به خاطر تجاری شدن بنا، زیبایی روزهای قدیم خود را ندارد اما هنوز هم یکی از جاهای دیدنی شیراز به شمار می‌رود و دیدن تصاویر رنگارنگ و جذاب شاهنامه روی دیوار خالی از لطف نیست.

سخن آخر

باغ عفیف آباد با وسعتی حدود ۱۲۷۰۰۰ متر مربع از زیباترین باغ های تاریخی شیراز است. این باغ در دوره صفویه از باغ های مهم و گردشگاه پادشاهان بود. در این دوران این باغ توسط شاهان صفوی مورد استفاده قرار می گرفته در زمان قاجاریه، میرزا علی خان قوام الملک این باغ را خریداری و اقدام به نوسازی باغ و درختان کرد و عمارتی زیبا و آراسته در آن بنا نمود. قوام دوم قناتی در نزدیکی باغ را برای آبیاری آن خریداری کرد.

جلوی عمارت حوض بسیار وسیعی است با لبه سنگی و از آنجا تا دیوار شرقی فضایی است که وسط آن آبنما است با گل کاری و سرو و کاج و چنار.

باغ عفیف آباد شامل یک کاخ سلطنتی، موزه سلاحهای قدیمی و یک باغ ایرانی است که همگی برای بازدید همگانی فراهم هستند . این مجموعه با شماره ۹۱۳ و در سال ۱۳۵۱ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

منابع:

Garden City, An Examination of the Old Urban Structure of Shiraz

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در تبریز
• کاشی مسجدی در شیراز
• کاشی مسجدی در قم
• کاشی مسجدی در همدان